Biografia

R12XBf6VjHt4J1

Zdjęcie przedstawia dojrzałego mężczyznę. Ma krótkie włosy, zmarszczki na pociągłej twarzy oraz spuszczony wzrok. Ubrany jest w garnitur.

Emmanuel Mounier urodził się 1 kwietnia 1905 r. w Grenoble. Był człowiekiem niezwykle twórczym, stale stawiał sobie zadania do rozwiązania, szukał dróg, często pionierskich, by osiągnąć szczyty wiedzy – odznaczał się dużą dynamiką i temperamentem.

W 1927 r. przeprowadził się do Paryża, gdzie rok później ukończył studia. Kluczową datą w życiu Mouniera był rok 1930, kiedy to powstaje pomysł wydawania pisma „Esprit”. Z czasopismem związana była cała chrześcijańska elita myślicieli, ale było ono otwarte dla wszystkich twórczych umysłów, bez względu na wyznawaną religię – duszą pisma był oczywiście Mounier.

Dnia 22 marca 1950 r. umiera na zawał serca w wieku 45 lat. Jego najważniejsze teksty to m.in. Wprowadzenie do egzystencjonalizmów (1946), Co to jest personalizm (1947) i Personalizm (1949).

Poglądy

Mounier podkreślał, że jego personalizm nie jest zamkniętym systemem filozoficznym czy doktrynalnym – to raczej, według jego słów, postulat, metoda, perspektywa w badaniu faktów. Podstawowym twierdzeniem personalizmu, według filozofa, jest istnienie wolnych osóbosoba ludzkaosób, a więc istot twórczych, co w konsekwencji wprowadza w centrum struktur wymiar nieprzewidywalności, nie ma więc możliwości wypracowania ostatecznej systematyzacji (przy czym przez system Mounier rozumie taką filozofię, która pragnie zrozumieć, wyjaśnić wszystko, łącznie z działaniami ludzi, np. jako konieczne następstwo jakichś pierwszych zasad). Brak systematyzacji nie oznacza jednak, że autor rezygnuje z nazwania swojego personalizmu filozofią.

Mounier zrozumiał, że chrześcijaństwo to wolność i twórczość, więc filozofia personalistyczna, oparta przecież w dużej mierze na ewangelicznym przesłaniu, nie może kostnieć, musi na życie oddziaływać. Swoją postawę myśliciel określał jako „optymizm tragicznyoptymizm tragicznyoptymizm tragiczny” – trzeba bowiem ciągle etycznego wysiłku, ponieważ człowiek nieustannie doświadcza upadku i ciągle się podnosi. W myśleniu Mouniera podstawową kategorią był „świat osób”, wspólnota przeniknięta do samego jądra przez człowieka. Wspólnota nie jest zbiorem klonów w zautomatyzowanym świecie zobrazowanym przez Aldousa Huxleya w Nowym wspaniałym świecie. Według personalisty nie chodzi o konstrukcję idealną, o urządzenie rzeczywistości, lecz o, podkreślmy to jeszcze raz, żywą twórczość, przygodę, która realizuje się poprzez wolność człowieka.

1

Filozofia Mouniera a myśl chrześcijańska

Filozofia Mouniera a myśl chrześcijańska

RS6Pdwu4KKNbi

Ilustracja przedstawia dojrzałego mężczyznę w długiej szacie, który stoi na chmurach i dotyka ręką głowy stojącego naprzeciwko nagiego mężczyzny.

Oczywiście zgodnie z religią chrześcijańską człowiek jest osobą, nie ma więc mowy w filozofii personalistycznej o „urzeczowieniu” człowieka. Osoba powołana do życia przez Boga jest niepowtarzalna i niezastępowalna. Chrześcijaństwo może być więc zawsze inspirujące, twórcze i młode, ale nie może zapominać o ciągle na nowo objawiającej się „tajemnicy człowieka” ani uciekać od niej. Istotne jest tu słowo „tajemnica”, odróżniane, podobnie jak u Gabriela MarcelaGabriel MarcelGabriela Marcela, od słowa „problem”. „Tajemnicy” bowiem, przeciwnie do „problemu”, nie da się zdefiniować, „tajemnicę” można kontemplować i jej doświadczać. Człowiek jest poza definicją, nie wolno próbować go ująć w aksjomatycznym języku twierdzeń. Sproblematyzować to w końcu oznacza uprzedmiotowić, a w chrześcijaństwie i u personalisty taka możliwość jest wykluczona – człowiek jest obrazem Boga, nie zaś przedmiotem.

Jean‑Paul Sartre pisał, że piekło to inni; dla chrześcijańskiego personalisty takie stwierdzenie było niedopuszczalne. Istotą bowiem chrześcijaństwa jest miłość, a poprzez miłość – komunikowalnośćkomunikacjakomunikowalność osób. Komunikowalność jest więc centrum życia osobowego, bez niej nie można mówić o człowieczeństwie wspólnoty. Gdy zabraknie komunikacji osób, pojawia się bezimienny tłum, zbiorowisko bez więzi, bez historii i bez nadziei.

Chrześcijański wymiar filozofii Mouniera ujawnia się też wyraźnie w jego stosunku do śmierci. W przeciwieństwie do Martina Heideggera uważa on, że życie jest walką ze śmiercią, spełnienie życia nie wiąże się ze śmiercią, ale z wiecznym przebywaniem w Bogu – w Życiu par excellencepar excellencepar excellence, antytezą śmierci. Czym więc jest „integralny realizm chrześcijańskirealizm chrześcijańskirealizm chrześcijański”?

Czym jest filozofia oparta na tym realizmie? Mounier odpowiada zdecydowanie, że „realizm chrześcijański” powinien objąć całego człowieka, zarówno w wymiarze immanentnym, jak i transcendentnym, a więc w jego relacjach do Boga, innych ludzi, świata rzeczy i do siebie samego, jako osoby.

Człowiek jest osobą – koncepcja osoby

Człowiek jest osobą – koncepcja osoby

Według Mouniera nie ma ścisłej i jednoznacznej definicji osoby, jest jednak opis, który bardzo adekwatnie przybliża nam jej zrozumienie.

Personalista sądził, że osoba jest pewną wartością, którą należy dopiero stworzyć, nie jest więc złudzeniem, lecz bytem realnym. Wartość osoby zdobywa się z wysiłkiem, jej utrzymanie to trud życia. Podstawową cechą osoby jest wolność, która jest zorientowana, tzn. ma jakiś cel, dokądś zmierza – człowiek został moralnie i duchowo powołany do czegoś. Osoba, realizując swoje powołanie, otwiera się na byt inny – na drugą osobę i na Inność Boga. Stąd wynika możliwość dialogu; jednocześnie osoba charakteryzuje się odpowiedzialnością. Osoba, według Mouniera, to egzystencja wcielona – subiektywność i cielesność jest jednym i tym samym doświadczeniem osoby. Osoba jako powołana jest niezastąpiona, jednocześnie transcenduje siebie. Człowiek bowiem jako osoba nie jest bytem zamkniętym, izolowanym, nie wystarcza sobie – jego ruch jest ukierunkowany w stronę innego bytu. Wspólnota i osoba są nierozdzielne, osoba staje się osobą poprzez wspólnotę – obrona osoby jest więc jednocześnie obroną wspólnoty, humanizacją świata.

Należy odróżnić osobę od indywiduum. Jednostka indywiduum cechuje się egoistycznymi celami, jest nastawiona na siebie, ze stałym ruchem zaspokajania własnych pragnień – to, jak uważa filozof, jednostkowy atom oderwany od społeczeństwa. Stąd wyraźne przeciwstawienie koncepcji personalisty wizji jednostki proponowanej przez romantyzm. W personalizmie znika rozgraniczenie poprzez otwartość osoby na „ja” – „nie‑ja”. „Ja” wzbogaca się przez „nie‑ja”, stąd owe étre‑vers – (istnieć) „ku czemuś”. Dlatego osoba nazwana jest przez Mouniera neologizmem comexistence, co bliskie jest określeniu „byt jest wspólnotą”. Człowiek jako osoba jest więc wezwany do współżycia z innymi. Im większa jego odpowiedzialność za innych, tym bardziej człowiek staje się osobą.

Co to znaczy: życie osobowe? „My” wyprzedza „ja”. Człowiek, będąc obecnym w każdym ze swoich czynów, dąży przede wszystkim ku innemu człowiekowi – i to zaangażowanie w życie jest jego istnieniem.

Cywilizacja mieszczańska a personalizm

Cywilizacja mieszczańska a personalizm

Mounier od młodości był krytykiem cywilizacji, którą nazywał „mieszczańską”. Jedną z jej cech jest formalizm rytualny, a więc życie oparte na pewnym określonym, wyuczonym i powszechnie akceptowanym schemacie. Taki sposób bycia jest, według personalisty, przeciwny samej istocie życia chrześcijańskiego, tzn. życia w twórczej wolności. Osoba, sytuowana w centrum filozofii personalizmu, buduje wspólnotę poprzez działanie, poprzez zmaganie się z przeciwnościami – osoba nie może być bierna tak jak człowiek zanurzony w cywilizacji mieszczańskiej. Przyzwyczajenia są dla człowieka jako osoby zagrożeniem sensowności istnienia.

Personalizm i komunikacja

Personalizm i komunikacja

Jak już wspomniano, personalizm, będąc filozofią, jest jednocześnie zadaniem, dlatego możemy mówić, że Mounier wzywa do personalizacji życia. Personalizacja ma dotyczyć również całego społeczeństwa, opartego na równości i sprawiedliwości. Mounier wskazuje na dwa charakterystyczne typy w życiu społecznym – typ Narcyza i typ Herkulesa.

R10QcAjAJ20Z3

Ilustracja przedstawia leżącego pod drzewem młodzieńca, który spogląda na odbicie w tafli wody. Za nim znajduje się półnaga kobieta, która na niego patrzy. Chowa się za drzewem.

R1Ee2EQiCJPXv

Ilustracja przedstawia rzeźbę umięśnionego, nagiego mężczyzny z krótkimi włosami i gęstą brodą. Prawą rękę ma schowaną za plecami, w lewej trzyma skórę lwa.

Życie osobowe ma być, według Mouniera, życiem autentycznym. Stąd wezwanie do personalizacji życia jest wezwaniem do autentyczności, do wyrwania się z alienacji, koszmarów egzystencji Narcyza czy Herkulesa. Personalizm wiąże się z systemem wartości, wymaga trudu wyborów, trudu wierności wyznawanym wartościom – nie jest więc poglądem chwalącym chwilowe uznanie, lecz stały dramatyczny wysiłek wolności. Ludzka egzystencja może być „egzystencją radości”, ale trzeba przyjąć, że jest się osobą „otoczoną i powołaną”. „Otoczoną” – oznacza możliwość komunikowania się z innymi, „powołaną” – możliwość dzielenia się niezastąpioną tożsamością.

W komunikacji między osobami łączą się dwa wymiary – z jednej strony „zasada nieprzewidywalności”, z drugiej – „zaangażowanie”. Osoba, zachowując równowagę między zewnętrznością i wewnętrznością, wychodzi ku drugiemu, a im bardziej kieruje się ku drugiemu, tym bardziej jest osobą – stąd wynika znaczenie zaangażowania. Zaangażowanie w komunikacji z innymi osobami nie oznacza formalizmu, ponieważ druga osoba jest dla mnie zawsze tajemnicą, nie poddaje się systematyzacji. „System”, wykluczając twórczą wolność osób, uderza w samą „zasadę nieprzewidywalności”, a tym się przecież charakteryzuje wolność – komunikacja jest spotkaniem wolności.

Istnieje zasadnicza różnica między „rolą społeczną” w systemie totalitarnym a zaangażowaniem w personalizmie. Według Mouniera osoba działa w żywiole etycznym, który pozwala na „bycie autentycznym”. Rozdawnictwo siebie, według filozofa, jest takim sposobem komunikowania się z innymi, w którym ocalam siebie. Bycie autentycznym to także bycie w prawdzie, dlatego komunikacja jest dialogiem prawdy. Zaangażowanie osoby polega także na sprzeciwie wobec cynizmu, kłamstwa czy propagandy. Rezygnacja z „rzeczywistości złudzeń” nierzadko jest dramatem osoby, a komunikacja z innymi wymaga odwagi i cierpienia.

Źródła

R1DDzOIzfwnYF1

Ilustracja przedstawia portret starszego mężczyzny w stroju biskupim. Ma na głowie wysoką czapkę, w ręku trzyma pastorał. Mężczyzna ma gęstą brodę i uniesiony wzrok.

Oczywistym źródłem myśli Mouniera jest Biblia. W filozofii antycznej personalistę inspirowała filozofia Platona. Był również wnikliwym czytelnikiem Henriego Bergsona. Przez cały okres swojej twórczości pozostawał pod wpływem rosyjskiego filozofa Nikołaja Bierdiajewa (1874‑1948), nie bez znaczenia było też oddziaływanie myśli Maxa Schelera. Personalizm Mouniera był w ogólnym rozumieniu bliski egzystencjalizmowi, przede wszystkim w proteście przeciwko „krystalicznym” systemom filozoficznym, takim jak systemy Spinozy czy Hegla. Obce były mu też systemy pozytywizmu, materializmu czy behawioryzmu. Powinowactwo z egzystencjalizmem nie oznaczało przyjęcia wszystkich jego tez; Mounier jako chrześcijanin upatrywał zagrożenia w egzystencjalizmie, zarażonym pesymizmem i solipsyzmem.

Wpływ i recepcja

Od lat 50. XX w. personalizm chrześcijański jest kojarzony przede wszystkim z filozofią Emmanuela Mouniera. Mimo że nie on ukuł pojęcie „personalizm” (we Francji wprowadził go mistrz Bendy, Charles Renouvier), to on otworzył szerokie drogi personalizmowi i spowodował stały wpływ tego nurtu filozoficznego na myśl humanistyczną. Bliski Mounierowi, choć pozostający z nim w stałym sporze, był egzystencjalista chrześcijański Gabriel MarcelGabriel MarcelGabriel Marcel. Zakładając samodzielność dróg wielu myślicieli i ich oryginalność, do grupy, która uprawiała lub uprawia pokrewne myślenie, zaliczyć można z Francji: Maurice’a Nédoncelle’a, Paula Ricoeura, z Niemiec: Martina Bubera i Romana Gaurdiniego, z Hiszpanii: Ortegę y Gasseta, ze Szwajcarii: Denisa de Rougemonta. Część z nich rozwinęła wyraźnie dialogową orientację personalizmu.

Jak wiadomo, Mounier był gorącym rzecznikiem dialogu wierzących z niewierzącymi, optymizm jego otwartej postawy można odnaleźć w dokumentach Soboru Watykańskiego II. Mounier pisał, że praca ludzka może być instrumentem dehumanizacji; w podobny sposób problem ten ujmował m.in. Jan XXIII w swojej encyklice Pacem in terris. Wspólna jest tu teza, że człowiek podczas pracy nie powinien zatracać swojej osobowości.

Mounier w literaturze i kulturze

W literaturze bezpośrednie odniesienie do personalizmu jest bardzo trudne do wyodrębnienia, ponieważ wielu autorów jako fundament swojej twórczości traktuje człowieka jako osobę. Wątki personalistyczno‑egzystencjalne możemy odnaleźć u Witolda Gombrowicza, trudno jednak nazwać je chrześcijańskimi. Zachował się list Gombrowicza do Brunona Schulza, w którym ten pierwszy wyraźnie potwierdza swoją znajomość problematyki nowoczesnego personalizmu chrześcijańskiego. Dość wyraźne akcenty personalistyczne można odnaleźć w dziennikach i eseistyce Andrzeja BobkowskiegoAndrzej BobkowskiAndrzeja Bobkowskiego. Bez wątpienia rozważania o człowieku jako centrum historii, o człowieku jako osobie odgrywają także ważną rolę w prozie Gustawa Herlinga- Grudzińskiego – jego powołaniem jest obrona osoby ludzkiej wobec totalizmu historii czy wszelakich systemów totalitarnych. Wśród twórców, dla których personalizm był bez wątpienia istotny, nie sposób pominąć Stanisława VincenzaStanisław VincenzStanisława Vincenza, Jerzego StempowskiegoJerzy StempowskiJerzego Stempowskiego. Również w pisarstwie Czesława MiłoszaCzesław MiłoszCzesława Miłosza można wyraźnie odnaleźć wątki egzystencjalno‑personalistyczne, jego antropologia w wielu wypadkach ma wiele wspólnego z personalizmem chrześcijańskim. Np. Miłosz w wykładach o poezji, cytując Simone Weil, chrześcijańską myślicielkę, przypomina o odpowiedzialności pisarza jako osoby, głosi zatem hasła personalistyczne. Wiersz Czesława Miłosza Który skrzywdziłeś..., umieszczony na pomniku Poległych Stoczniowców w Gdańsku, jest symbolem siły osoby ludzkiej, a jednocześnie personalistyczną wizją poety żyjącego we wspólnocie ludzkiej i odpowiedzialnej za nią.

Słownik