Uzależnienie (inaczej nałóg) to stan psychiczny i fizyczny charakteryzujący się nawracającym przymusem wykonywania określonej czynności lub zażywania danej substancji psychoaktywnejsubstancja psychoaktywna (psychotropowa)substancji psychoaktywnej.

Określenie „psychoaktywny” oznacza: zdolny do oddziaływania na aktywność umysłową. Większość czynności i substancji psychoaktywnych ma pożyteczne działanie. Psychoaktywne i jednocześnie pozytywne dla człowieka są np. takie sytuacje jak kontakt z innymi ludźmi, ładny widok za oknem, podróż, uprawianie sportu czy zjedzenie smacznego posiłku. Z uzależnieniem, które jest stanem zaburzenia zdrowia psychicznego, mamy do czynienia wtedy, gdy następuje utrata kontroli nad dążeniem do wykonania określonej czynności lub zażycia danej substancji.

Przyczyny występowania nałogów nie zostały do końca poznane. Dlaczego uzależnienie nie następuje od pierwszego kontaktu z substancją psychoaktywną lub wykonania danej czynności po raz pierwszy? Dlaczego poszczególne substancje mają różny potencjał uzależniający? Dlaczego podatność na powstanie nałogów jest odmienna u różnych osób? Odpowiedzi na te pytania to wciąż tylko hipotezy. Wiadomo już natomiast, że w mózgu ludzi i zwierząt istnieje tzw. układ nagrody. To stąd płynie motywacja wszelkich działań. Ośrodek ten aktywuje się też w procesie rozwoju nałogu.

Układ nagrody odkryto zaledwie kilkadziesiąt lat temu, w 1954 r. Wykształcenie się tego ośrodka w procesie ewolucji zwiększyło prawdopodobieństwo zachowań potencjalnie korzystnych dla organizmu. Tworzą go połączone ze sobą obszary limbiczneukład limbicznylimbiczne mózgu, które odpowiadają za motywację działań, odczuwanie przyjemnych doznań oraz uczenie się i zapamiętywanie. Do struktur tych należą m.in.:

• wzgórze;

• podwzgórze;

• ciało migdałowate;

• hipokamp;

• kora przedczołowa;

• kora śródwęchowa.

Jednym z głównych elementów układu nagrody jest tzw. szlak mezolimbicznyszlak mezolimbicznyszlak mezolimbiczny, rozpoczynający się w brzusznym polu nakrywki (jądrze limbicznym śródmózgowia). Szlakiem tym, prowadzącym do kory przedczołowej, przebiegają aksony (włókna nerwowe). Podczas przyjemnego doznania na zakończeniach aksonów (w synapsach) wydzielany jest neuroprzekaźnik dopaminadopaminadopamina.

Układ nagrody odpowiada za motywację działań w taki sposób, że zwierzę lub człowiek zawsze stara się dążyć do uzyskania nagrody (lub przyjemnego odczucia). Dzięki temu, że układ nagrody jest częścią układu limbicznego, także odczucie nauczenia się czegoś, czyli zapamiętania, jest kojarzone jako biologicznie korzystne dla organizmu. Prowadzi to do unikania kontaktu z bodźcami rozpoznanymi wcześniej jako nieprzyjemne albo potencjalnie niebezpieczne. Taki system sprawia na przykład, że wybieramy pokarm, który zapamiętaliśmy jako smaczny, a unikamy czegoś, co nam wcześniej nie smakowało.

Prawidłowe funkcjonowanie układu nagrody jest istotne dla przeżycia organizmu w zmiennych warunkach środowiska. Układ ten odpowiada też jednak za powstawanie uzależnień. Rozwijają się one w konsekwencji zapamiętania, że wykonanie konkretnej czynności lub przyjęcie danej substancji psychoaktywnej skutkowało wystąpieniem pozytywnych odczuć.

Prawdopodobieństwo powstania nałogu zależy od subiektywnego poczucia przyjemności, ale nie tylko – ważną rolę odgrywają również cechy charakteru, stan zdrowia psychicznego oraz predyspozycje genetyczne. Na podstawie badań wciąż nie można jednoznacznie stwierdzić, jakie osoby są bardziej podatne na uzależnienia. Często osoby uzależnione od jednej substancji psychoaktywnej łatwiej ulegają kolejnym nałogom, ale nie jest to regułą.

Powstawanie uzależnienia związane jest ze zjawiskiem plastyczności mózguplastyczność mózguplastyczności mózgu. Termin ten odnosi się do sumy wszystkich procesów zachodzących w ośrodkowym układzie nerwowym, które dotyczą tworzenia się nowych połączeń międzyneuronalnych oraz zmiany lub zaniku istniejących połączeń. Zjawisko to pozwala m.in. na uczenie się (zapamiętywanie), ale prowadzi również do rozwoju nałogów. Prawdopodobnie z tego powodu wychodzenie z uzależnień to długotrwały proces, wymagający ponownej reorganizacji połączeń nerwowych.

Słownik