Przyroda od zawsze budziła zainteresowanie ludzi, dlatego geografia jako nauka może poszczycić się historią sięgającą starożytności. Początkowo Ziemia traktowana była jako element kultu religijnego. Równocześnie życiodajna, jak i niszczycielska siła, od której zależało życie i dorobek ludzi. Z czasem, poprzez obserwacje i doświadczenia pokoleń, ludzkość zaczęła dostrzegać zależności między porami roku a wegetacją, cyklami przypływów, zależnością gleby od warunków lokalnych. Jeszcze później przyszedł czas na próbę wyjaśnienia tych zjawisk, ich oceniania i przewidywania.

Rozwój każdej nauki, również geografii, następuje poprzez pojawianie się nowych koncepcji czy idei. Niezbędni są tu ludzie, których ciekawość świata skłania do zadawania pytań: Gdzie? Dlaczego? W jaki sposób? Ważni byli tu zarówno ci, którzy w zaciszu gabinetów studiowali mapy czy dane, jak i ci, którzy ruszali eksplorować nieznane zakątki Ziemi i przywozili ze sobą relacje, próbki, obiekty geologiczne itp.  Rozwój nauki nie byłby możliwy bez postępu technologicznego oraz wynalazków, dzięki którym z każdym kolejnym stuleciem możemy spojrzeć dalej, głębiej i zmierzyć dokładniej.

W każdej nauce istnieje grono osób, które przyczyniły się do jej rozwoju. Kanon wielkich geografów jest liczny, jest jednak grupa badaczy, którzy zasłużyli się tej nauce szczególnie. Ze względu na interdyscyplinarny charakter nauk geograficznych, większość z nich określić możemy jako „Przyrodników”, chociaż wielu znamy jako słynnych matematyków czy filozofów.

RiJ5arAm13YAe1

Rycina przedstawia lewy profil głowy mężczyzny. Mężczyzna ma wysokie, łysiejące czoło, ale z tyłu głowy jeszcze dosyć bujne włosy. Ma bujną, kędzierzawą brodę, rzymski nos.

Ułożoną chronologicznie listę otwierają wielcy uczeni starożytności. Wśród nich wyjątkowe miejsce przypada Eratostenesowi z Cyreny. Ten grecki badacz (matematyk, astronom, filozof, przyrodnik), żyjący na przełomie III i II wieku p.n.e. uważany jest za ojca geografii. To on ochrzcił naukę o Ziemi, nadając jej nazwę. W wydanym dziele Geographica przedstawił podstawy geografii matematycznej oraz regionalnej. Wybitnym wkładem Eratostenesa jako matematyka było również obliczenie obwodu Ziemi.

Rh8VBL7OM7sLI1

Rysunek przedstawia mężczyznę. Mężczyzna patrzy w bok. Ma nakrycie głowy, spod którego wychodzą kręcone włosy. Ma kędzierzawą, gęstą, krótką brodę. W prawej dłoni trzyma przyrząd do mierzenia, lewą unosi nieco do góry - w dłoni nosi palec wskazujący. Ubrany jest w drapowaną szatę. W prawym górnym rogu rysunku są trzy gwiazdy.

Drugim z panteonu starożytnych geografów był Klaudiusz Ptolemeusz grecki astronom i matematyk, żyjący w II wieku n.e. W swoim dziele Geographike Hyphegesis umieścił lokalizację wielu obiektów geograficznych. Na 26 mapach przedstawił zasięg ówczesnego świata. Był również propagatorem, odrzuconej w wiekach późniejszych, teorii geocentrycznej.

ROOJZk2V5YvvH1

Rycina przedstawia portret mężczyzny w średnim wieku. Mężczyzna patrzy w prawo, w dal. Ma poważny wyraz twarzy. Jego włosy zakrywają uszy, grzywka opada na czoło, nos jest prosty, usta wąskie. Mężczyzna nosi długą brodę. Ubrany jest w stój z wysokim kołnierzem.

W rozwoju nauk geograficznych szczególna rola przypada kartografom, którzy podejmowali próbę przedstawienia świata na mapach. Do grona kartografów należał wspomniany już Klaudiusz Ptolemeusz. Na wykonanych przez niego mapach wzorowało się wielu późniejszych twórców. Rewolucję w tej dziedzinie przyniosło dopiero dzieło Gerarda Merkatora - flamandzkiego matematyka i geografa, prekursora współczesnej kartografii. Opracowane przez niego w XVI wieku odwzorowanie walcowe wiernokątne do dzisiaj znajduje zastosowanie, między innymi na Google Maps. Merkator jest także autorem pierwszego zbioru map, czyli atlasu.

Począwszy od XVI wieku, zaczyna się okres rozwoju dyscyplin geografii: geologii, meteorologii, hydrologii oraz geografii regionalnej, związanej z epoką wielkich odkryć geograficznych. W XIX wieku usystematyzował się podział na geografię fizyczną oraz społeczno‑ekonomiczną.

R1VUgOhRKvMwm1

Obraz przedstawia mężczyznę siedzącego w pokoju na fotelu. Mężczyzna patrzy na wprost, delikatnie się uśmiecha. Ma krótkie, zmierzwione, siwiejące włosy, przylegające uszy, prosty nos. Ubrany jest w ubiór z epoki - marynarkę, kamizelkę, koszulę. Pod szyją ma finezyjnie zawiązaną chustkę. Siedzi ze skrzyżowanymi na udach rękami. W jednej dłoni trzyma książkę. Prawą nogę ma założoną na lewą. Obok fotela, w którym siedzi, po lewej stronie stoi duży globus oraz regał z książkami.

Wyjątkowe miejsce zajmuje tu niemiecki uczony Aleksander von Humboldt. Nosi on miano ojca nowoczesnej geografii fizycznej. Był bacznym obserwatorem zjawisk. Poczynił tysiące pomiarów z wszystkich dziedzin nauki o Ziemi, ale postrzegał przyrodę całościowo - porównywał odległe miejsca i poszukiwał przyczyn podobieństw i różnic.

ReYJNPTqW3pCY1

Ilustracja przedstawia mężczyznę w średnim wieku. Mężczyzna stoi oparty o skałę. Patrzy w bok, przed siebie. Ma bujne krótkie, proste włosy, głęboko osadzone oczy, krzaczaste brwi i lekko wysunięty do przodu podbródek. W lewej dłoni trzyma książkę w dużym formacie. Ubrany jest w ubiór z epoki - dłuższą marynarkę, kamizelkę, białą koszulę. Pod szyją na ozdobnej wstążce ma zawieszony medalion lub order.

Tak, jak dla geografów fizycznych mentorem na wiele lat stał się Humboldt, taką rolę dla geografii społeczno‑ekonomicznej odegrał Karl Ritter. Podkreślał on związki człowieka z przyrodą, zróżnicowanie przestrzeni geograficznej pod wpływem działalności człowieka.

Formowanie się nauk geograficznych nie byłoby możliwe bez powstawania idei, poddawanych następnie naukowej dyskusji czy weryfikacji. Od czasów starożytnych powstawało wiele koncepcji naukowych. Niektóre z nich popadły w zapomnienie albo nie sprostały badaniom empirycznymbadania empirycznebadaniom empirycznym. Są jednak takie, które na trwale uformowały sposób postrzegania przestrzeni geograficznej.

Idea geosferyzmu

Przyjęcie poglądu opowiadającego się za zbliżonym do kulistego kształtem Ziemi zajęło ludzkości wiele setek lat, a na potwierdzające ideę naukowe dowody czekaliśmy kolejne kilka tysięcy lat. Pierwsze koncepcje o kulistości Ziemi formułowali już filozofowie ze szkoły pitagorejskiej w VI wieku p.n.e. (Tales z Miletu, Pitagoras). Tezę swą wywodzili z przeświadczenia o geometrycznej doskonałości kształtu kuli jako atrybutu boskości. Pierwsze dowody przedstawił w IV wieku p.n.e. Arystoteles, który powoływał się na kolisty kształt widnokręgu, podobny kształt cienia Ziemi rzucanego przez nią podczas zaćmienia Księżyca. Łączący wiedzę przyrodniczą z matematyczną Eratostenes poszedł jeszcze dalej, podejmując próbę obliczenia obwodu planety. Co uczynił, warto podkreślić, z wyjątkową dokładnością.

Potwierdzeniem idei geosferyzmu była pierwsza podróż dookoła świata odbyta w XVI wieku przez wyprawę pod dowództwem Ferdynanda Magellana. Dopiero jednak w XVII wieku Izaak Newton zasugerował eliptyczny kształt Ziemi, co 60 lat później udowodniła ekspedycja naukowa Francuskiej Akademii Nauk.

Strefowość zjawisk przyrodniczych

Koncepcja strefowości zjawisk na Ziemi, prezentowana w każdej publikacji geografii fizycznej, liczy sobie zaledwie 200 lat. To, co obecnie traktujemy jako fakt – strefy klimatyczne wpływają na warunki hydrologiczne, glebowe czy roślinne - do XIX wieku nie było tak oczywiste. Zmianę postrzegania środowiska jako całości zawdzięczamy Aleksandrowi von Humboldtowi. Ten niemiecki uczony odszedł od koncepcji oddzielnie badanych sfer ziemskich na rzecz holistycznegoholistyczne podejścieholistycznego postrzegania przyrody. W trakcie swojej podróży po Ameryce Południowej sformułował rewolucyjną ideę: świat nie jest sumą części, ale jedną wielką całością, poruszaną i ożywianą przez siły wewnętrzne. W tym wielkim ciągu przyczynowo‑skutkowym żaden element nie może być rozważany w oderwaniu od innych. Do zasług Humboldta można dopisać również wprowadzenie pojęcia strefowości klimatycznej i piętrowości roślinnej oraz ukazanie zróżnicowania roślinności przez pryzmat klimatu i położenia geograficznego.

Związki między środowiskiem przyrodniczym a działalnością człowieka

Na istnienie związków człowieka z przyrodą zwracali uwagę już starożytni uczeni. Jednym z pierwszych był Platon, który opisywał skutki zmian na wyspach greckich. Żyjący 2 tysiące lat temu Strabon - grecki geograf, historyk i podróżnik jako pierwszy wyróżnił środowisko przyrodnicze oraz społeczne. Analizował również wpływ warunków naturalnych z punktu widzenia ich ekonomicznej przydatności.  Do koncepcji tych powrócili uczeni XVIII i XIX wieczni: Aleksander von Humboldt oraz Karl Ritter. Ten pierwszy podczas podróży badawczych zwracał uwagę na negatywne oddziaływanie człowieka na przyrodę i wynikające z tego konsekwencje. Humboldt jest uważany za prekursora ekologii – to on postulował wprowadzenie terminu „pomnik przyrody”.

Żyjący w tych samym okresie Karl Ritter uważny jest za twórcę geografii kultury i geografii regionalnej. W kręgu jego zainteresowań  było wykrywanie związków między człowiekiem a przyrodą w ujęciu regionalnym. Ritter wprowadził do geografii perspektywę antropocentrycznąantropocentryzmantropocentryczną i historyczną, przedstawiał Ziemię jako „ojczyznę ludów” wpływającą na ich rozwój. Pisał Ziemia w całości nie może być pomyślana bez idei rodzaju ludzkiego.

Aktualizm geologiczny

„Teraźniejszość jest kluczem do przeszłości” – tak można streścić rewolucyjną, w czasach swojego powstania w XVIII wieku, teorię mówiąca o tym, że procesy oddziałujące na skorupę ziemską były w przeszłości podobne do dzisiejszych. Oznacza to, że obserwując współcześnie zachodzące procesy, możemy interpretować przez analogię to, co miało miejsce w minionym okresach geologicznych. Twórcą założeń był James Hutton, a rozwinął je w XIX wieku Charles Lyell.

Teoria tektoniki płyt

Powszechnie przyjmowaną dzisiaj teorię tektoniki płyt zawdzięczamy Alfredowi Wegenerowi, niemieckiemu geofizykowi i meteorologowi, który jako pierwszy dostrzegł zbieżność linii brzegowej, dzisiaj odległych kontynentów oraz ich podobieństwo w budowie geologicznej. W wydanej w 1915 roku pracy O pochodzeniu kontynentów i oceanów Wegener przedstawił teorię, że kiedyś wszystkie lądy tworzyły jeden ogromny kontynent, który nazwał PangeąPangeaPangeą. Przedstawiona przez Wegenera teoria nie spotkała się z powszechnym uznaniem z powodu braku dowodów potwierdzających jego tezę. Teoria tektoniki płyt ukształtowała się ostatecznie kilkadziesiąt lat później. Wkład, w postaci dowodów geologicznych wnieśli: Robert Dietz, Harry Hess, Allan V. Cox, Frederick Vine. Współcześnie znajomość tektoniki płyt pozwala nam na wytłumaczenie wielkoskalowych ruchów litosfery, powstawania gór, rozmieszczeniu stref sejsmicznych oraz wulkanicznych.

Słownik