Dlaczego żyjemy w społecznościach?

W filozofii społecznej pytanie zasadnicze dotyczy tego, czy życie w zbiorowości jest dla człowieka konieczne, czy też nie. Platon odpowiada na to pytanie pozytywnie. Jego zdaniem, ponieważ jednostki są różne i żadna nie jest samowystarczalna, jest rzeczą oczywistą, że muszą funkcjonować w zorganizowanej zbiorowości.

Etyka a polityka

UtopiautopiaUtopia platońska była projektem doskonałego państwa (społeczeństwa) stworzonym na gruncie systemu filozoficznego. Dlatego zrozumieć jej sens można jedynie odwołując się do innych niż politykapolitykapolityka części platonizmu – przede wszystkim etykietykaetyki.

RrwUYmCAaSP2u

Zdjęcie przedstawia złoty posąg Temidy. To młoda kobieta z zasłoniętymi oczami, trzymająca w lewej dłoni wagę szalkową.

Platon nie zostawił nam definicji sprawiedliwości, zostawił natomiast obraz sprawiedliwego człowieka. Jest to taki człowiek, którego dusza pozostaje w harmonii. Harmonia oznacza, że wszystkim częściom duszy, czyli pożądliwej, wojowniczej i rozumnej właściwe są cnoty – odpowiednio cnota umiaru (wstrzemięźliwości), cnota męstwa i cnota mądrości. Pierwsza i druga cnota, jako niższe, są kierowane przez trzecią. W ten sposób mądrość kieruje całością duszy.  Tylko dusza sprawiedliwa potrafi rozpoznać, a następnie realizować, najwyższy cel człowieka, jakim jest dążenie do dobra. Platon rozumie to transcendentnietranscendentnytranscendentnie, jako doskonałą ideę istniejącą poza światem materialnym.

Jakie ma to znaczenie dla wizji państwa? Trzeba dodać, że ówczesna filozofia grecka nie rozdzielała dokładnie osobowego (indywidualnego) i społecznego aspektu życia. Jednostka była w sposób oczywisty także obywatelem państwa, czyli członkiem zbiorowości. Nie wyobrażano sobie, by oba aspekty istniały odrębnie. Dlatego właśnie w myśleniu Platona polityka  jest nieodłączna od etyki. Dlatego też obraz duszy jest podstawą i wzorem dla obrazu państwa, a dusza i państwo mają taki sam cel – dążenie do dobra.

Jak powinno wyglądać państwo?

Doskonałe państwo powinno być zbudowane na podobieństwo duszy. Powinny w nim istnieć tylko trzy grupy społeczne zróżnicowane funkcjonalnie – wytwórcy (rzemieślnicy i rolnicy), strażnicy (wojownicy) oraz rządzący. Przynależność do tych grup wynika z jakości duszy człowieka, skłonności, które w niej istnieją. Każda grupa powinna poza tym cechować się odpowiednią cnotą. Wytwórców, w duszach których istnieje skłonność do pożądania dóbr materialnych, powinien cechować umiar, strażników o duszach skłonnych do, jak to Platon określa, gniewliwości – męstwo, władcom zaś przynależeć powinna cnota mądrości. Państwo, w którym tak się dzieje, jest sprawiedliwe i jest w stanie realizować swój cel. Jest to słynna platońska teoria czterech cnót – umiaru, męstwa, mądrości i sprawiedliwości.

Władcy‑mędrcy to oczywiście filozofowie, którzy w wizji Platona pełnią funkcję „pasterzy” będących przewodnikami społeczeństwa. To kolejny znany motyw platonizmu – państwo filozofów. Jedynie filozofowie, jako dysponujący mądrością, są w stanie podporządkować całość spraw państwa dążeniu do idealnego, bezwarunkowego dobra.

Państwo, które jest zbudowane na innych zasadach, nie może być dobrym. Platon zostawił charakterystykę następujących ustrojów, w których rozumna harmonia została naruszona i w których kryterium władzy jest inne niż mądrość:

Polityka i polityk

Polityka  jest aktywnością opartą na wiedzy dotyczącej tego, czym jest w ogólnym sensie sprawiedliwość i dobro. Depozytariuszem tej wiedzy jest, jak wiemy, filozof, który w państwie idealnym staje się politykiem. Pełni on rolę służebną w dwojakim znaczeniu. Po pierwsze jest służebny wobec wiedzy i jej przedmiotu – dobra. Wiedza ta jest obiektywna i niewzruszalna.  Po drugie filozof‑polityk jest służebny wobec pozostałych członków zbiorowości. To on prowadzi ich ku najwyższemu dobru. Platon dość dokładnie opisał funkcjonowanie państwa, podział zajęć, kwestie własności i bogactwa, prokreację i wychowanie dzieci, rolę kobiet itd., ale szczegółowymi warunkami funkcjonowania państwa zajmował się tylko w tej mierze, w jakiej warunki te mają sprzyjać realizacji celu państwa. Był natomiast Platon jak najdalszy od traktowania ich w państwie jako celów autonomicznych. Autonomicznego charakteru nie miały dla niego również jednostkowe cele i sposoby życia członków zbiorowości;  ocena ich powinna być dokonywana wyłącznie z perspektywy ponadindywidualnego celu państwa.

Recepcja i krytyka

Teoria platońska, jako pierwsza w dziejach filozofii, stanowiła ważny punkt odniesienia tak dla jej zwolenników, jak i dla krytyków.  Odmienne rozwiązania wobec Platońskich pojawiły się wkrótce po śmierci Platona i były dziełem jego ucznia Arystotelesa. W późniejszych dziejach myśli filozoficznej koncepcja platońska służyła za inspirację przede wszystkim tam, gdzie panowało przekonanie, że spójność społeczna powinna być budowana na nienaruszalnym fundamencie transcendentnym. Motywem platońskim trwale wpisanym w myślenie o społeczeństwie jest – niestety rzadko spełniany - postulat jedności władzy i wiedzy.

REtlG8DqH9Bv0

Grafika przedstawia glob ziemski trzymany między dwoma rękami, zza niego, po lewej i prawej stronie wyłania się część twarzy tego samego, młodego mężczyzny.

Z wyrazistą, choć przesadną krytyką projekt platoński spotkał się w połowie XX wieku. Karl R. PopperKarl Raimund Popper (1902–1994)Karl R. Popper, filozof, zarzucił Platonowi wprowadzanie do kultury europejskiej tendencji autorytarnych, wynikających z przekonania o nadrzędności obiektywnych praw funkcjonowania społeczeństw nad wolą i wyborami jednostek. Taką postawę określił Popper historycyzmem lub koncepcją społeczeństwa zamkniętego. Przeciwstawił jej model społeczeństwa spełniający kanony liberalnej demokracji i nazwał go „społeczeństwem otwartym”.

Słownik