Przeczytaj
![Obraz przedstawia portret mężczyzny w sile wieku, ubranego w szaty królewskie i trzymającego w prawym ręku rękawiczki. Mężczyzna ma krótkie ciemne włosy, wąsy i brodę. Na głowie ma nakrycie głowy, rodzaj czapki w kolorze czarnym. Na szyi naszyjniki.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/Rxud69TnCIm3v/1657210015/1QGfslmmTOVp40LHjV5X803jSNPPWAVe.jpg)
W 1569 r. Korona Królestwa Polskiego miała ukształtowany ustrój. Na czele państwa stał król, jego władzę uszczuplały jednak przywileje szlacheckie oraz konieczność uzyskania zgody sejmu na wprowadzenie nowych, nadzwyczajnych podatków oraz uchwalenie praw. Monarcha był naczelnym wodzem, choć ograniczonym przez władzę hetmanów; w porozumieniu z senatem kierował polityką zagraniczną, posiadał – jako jedyny – prawo mianowania urzędników. W jego imieniu zwoływano sejmy i sejmiki, ogłaszano konstytucje sejmowe oraz zawierano układy międzynarodowe. Był najwyższym sędzią, ale w praktyce dotyczyło to tylko szlachty i mieszkańców jego własnych, królewskich, dóbr.
Władca cieszył się wielkim autorytetem w społeczeństwie szlacheckim, które widziało w osobie króla podporę i gwarancję istnienia państwa. Tak jego osobę opisywał Andrzej Frycz Modrzewski:
Ponieważ królowie polscy się nie rodzą, ale stają się nimi z wyboru wszystkich stanów, tedy nie przysługuje im taka władza, aby mogli, jak im jeno wola, czy to prawa stanowić, czy nakazywać podatki, czy coś raz na zawsze ustanawiać. Wszystko, co czynią, czynią bądź to za zgodą swych stanów, bądź wedle przepisów prawa.
Cytat za: Andrzej Frycz Modrzewski, O poprawie Rzeczypospolitej, Warszawa 1953, s. 121.
![Obraz przedstawia portret starszego mężczyzny, z długą, siwą brodą i siwymi włosami widocznymi spod czapki.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R1ACAAqEFy66N/1657210017/1Gdc67QbxvoMRo9yxblkcdehfgh2UXi6.jpg)
Symbolem Rzeczypospolitej był sejm walny, który uformował się pod koniec XV w. Do jego uprawnień, poza stanowieniem prawa i uchwalaniem podatków, należało kontrolowanie centralnych urzędów (w tym króla), jak również wyrażanie zgody na pospolite ruszenie szlachty. Sejm wysłuchiwał posłów obcych państw, określał strategię polityki zagranicznej państwa, powoływał komisarzy do rokowań. Do jego kompetencji należało także sądownictwo (w sprawach szczególnej wagi). W myśl postanowień konstytucji Nihil novi decyzje podejmowano na sejmie za zgodą wszystkich uczestników obrad. Tę jednozgodność osiągano w drodze negocjacji i nacisków na oponentów.
![Zdjęcie przedstawia dokument zapisany pismem odręcznym. Pismo jest drobne, kaligrafowane. U dołu dokumentu znajduje się kilkadziesiąt okrągłych pieczęci zawieszonych na sznurkach.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R1CXwdn69X3Up/1657210018/1i2K2dwPFwWFhlF5ksixLoeYDtmxlZKX.jpg)
Rzeczpospolita Obojga Narodów
![Zdjęcie przedstawia pomnik w formie wysokiego na kilkanaście metrów, żeliwnego obelisku na murowanym, kwadratowym podeście. Na podeście znajduje się postument, z masywnym cokołem i wydatnym gzymsem, z napisami z mosiężnych liter i płaskorzeźbą od strony frontowej. Relief przedstawia dwie stojące kobiety (symbolizujące Koronę i Litwę), zwrócone ku sobie, podające sobie prawe dłonie, z tarczami herbowymi obydwu państw (Polski – Orzeł Biały i Litwy – Pogoń) między sobą.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R1XSu6ktMTJlX/1657210021/1370QDkhv9abJ2LI5HNza2NjaxpSGbx0.jpg)
Zawarcie unii lubelskiej zmieniło ustrój państwa. Oba kraje, połączone do tej pory osobą władcy, czyli będące w unii personalnej, stworzyły jedno państwo – Rzeczpospolitą. Składało się ono z dwóch części: Korony Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Akt unii stwierdzał, że Wielkie Księstwo pozostaje *przy tytule, dostojeństwach i urzędziech wszystkich i zacności stanów
, co oznaczało, że w ramach Rzeczypospolitej zachowuje swoją osobowość polityczną. Trwałość unii miała zapewnić wspólna elekcja króla, który był równocześnie wielkim księciem litewskim, bez konieczności osobnej uroczystości wynoszenia na stolec wielkoksiążęcy w Wilnie. Król również jednym aktem miał potwierdzać prawa obu narodów.
Indeks górny * Akt unii lubelskiej, w: Akta unji Polski z Litwą 1385–1791, wyd. S. Kutrzeba i W. Semkowicz, Kraków 1932, s. 360. Indeks górny koniec* Akt unii lubelskiej, w: Akta unji Polski z Litwą 1385–1791, wyd. S. Kutrzeba i W. Semkowicz, Kraków 1932, s. 360.
Drugim zasadniczym elementem jedności miały być wspólne sejmy odbywane w Warszawie, z zastrzeżeniem, że zlikwidowane zostają osobne sejmy dla Korony i Litwy. Dygnitarze litewscy (ale tylko biskupi katoliccy, wojewodowie, kasztelanowie, starosta żmudzki oraz ministrowie w osobach kanclerza, podkanclerzego, podskarbiego wielkiego oraz marszałków wielkiego i nadwornego) zasiedli w senacie obok senatorów koronnych, a posłowie w izbie poselskiej. Ograniczenie reprezentacji możnowładztwa litewskiego w senacie (część dawnej rady hospodarskiejrady hospodarskiej została wykluczona z jego obrad) wzmacniało znaczenie posłów szlacheckich, wybieranych na niedawno powołanych do życia sejmikach powiatowych.
![Obraz przedstawia scenę rodzajową we wnętrzu dworskim. Centralną postacią jest osoba mężczyzny w średnim wieku (Zygmunt 2 August), trzymająca w ręku krzyż. Mężczyzna ubrany jest w strój epoki z płaszczem obszytym gronostajami oraz mieczem przytroczonym do pasa. Ma czarne krótkie włosy i długą, czarną brodę. Wokół centralnej postaci króla namalowane są inne osoby. Po lewej na pierwszym planie dwóch starszych mężczyzn klęczących i podtrzymujących się wzajemnie pod ramiona. Na drugim planie, po lewej stronie w czerwonych, kardynalskich szatach siedzi na fotelu mężczyzna, który ma obie dłonie wyciągnięte przed siebie. Za nim oraz obok niego stoją zgromadzeni mężczyźni w strojach z epoki. Po prawej stronie na pierwszym planie widać klęczących starców oraz dostojnika kościelnego, którzy wskazują coś w otwartej księdze, leżącej na podwyższeniu. Za nimi stoi także tłum mężczyzn. W tle widać haftowanego na czerwonym tle, białego orła w koronie.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R1eyfC4K2TvWm/1657210022/25hkyFiDNc8Kl1r74bDK5rRj8Mq0DgPP.png)
Odrębność Wielkiego Księstwa przejawiała się w zachowaniu osobnego systemu litewskich urzędów centralnych oraz oddzielnego wojska i skarbu. Moneta miała być jedna, ale wybijano ją w innych mennicach i oznaczano różnymi symbolami. Litwa zachowała także własne przywileje i oparty na kodyfikacji prawa litewskiego system prawa sądowniczego, jakim był II Statut litewski, obowiązujący też na ziemiach ukrainnych włączonych do Korony (w 1588 r. uchwalono nową kodyfikację – III Statut).
Unia lubelska stworzyła Rzeczpospolitą Obojga Narodów, federację złożoną z dwóch równorzędnych członków: Korony i Litwy. Podstawą prawną była unia realnaunia realna, oparta na wspólności władz naczelnych – króla i parlamentu. Instytucje wspólne były decydujące, zapewniając sprawne na ogół funkcjonowanie federacji. I chociaż nie brakowało sporów, to nowe państwo przetrwało aż do jego upadku pod koniec XVIII w.
![Mapa przedstawia teren dzisiejszej Polski i sąsiadujących z nią na wschodzie państw. Zaznaczony jest na niej Rzeczpospolitą Obojga Narodów w 1569 roku. Ziemie włączone do Korony to teren obecnej Łotwy, centralnej i południowej Polski oraz Ukrainy. Wielkie Księstwo Litewskie znajdowało się na terenie Litwy i Białorusi. Lenna Korony była na północno- wschodniej części Polski po południową Łotwę. Główne miasta: Ryga, Pskov, Twer, Wilno, Smoleńsk, Kijów, Królewiec, Warszawa, Lwów, Spisz, Kraków, Breslau, Poznań, Toruń, Bydgoszcz, Malbork, Gdańsk, Stettin, Kuttenberg. Mniejsze miejscowości: Czernihów, Mścisław, Dorpat, Mitlawa, Piltyń, Miedniki, Lipawa, Parnawa, Troki, Nowogródek, Brześć Litewski, Drohiczyn, Jansbork, Lidzbark, Lębork, Bytów, Drahim, Chelmno, Płock, Łęczyca, Rawa, Kalisz, Sieradz, Liegnitz, Oppeln, Zsolna, Sanok, Przemyśl, Bełz, Sandomierz, Chełm, Łuck, Halicz, Tremblowla, Bracław, Suczawa, Żytomierz. Brandenburgia znajdowała się na terenie zachodniej Polski ( po zachodniej stornie Poznania ku północy kraju). Szwecja znajdowała się tam gdzie obecnie za wyjątkiem jej południowej części kraju który zajmowała Dania. Saksonia to niewielki punkt na mapie po północno- zachodniej granicy Polski z Niemcami oraz po wschodniej stornie Niemiec. Imperium Osmańskie północne krańce Budapesztu i Rumunii. Księstwo pomorskie zajmowało teren nadmorski Polski oraz na granicy Polski z Niemcami. Transylwania to teren południowo- zachodniej Ukrainy. Mołdawia to północna Rumunia. Imperium Habsburgów leżały na terenie obecnych Niemiec, Austrii. Państwo Moskiewskie zajmowało teren Rosji.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/Ri8UMztgDeDF8/1657210024/2fI0ZN9nnxXsMdBWZ49E6B52XpQPELqK.png)
Kultura Rzeczypospolitej
![Obraz przedstawia portret starszego mężczyzny, z długą, siwą brodą i siwymi włosami. Mężczyzna ubrany jest w stalową zbroję. Prawa ręka podpiera sie pod bok. Lewą dłoń ma umieszczoną na rękojeści miecza. Na zbroi przewieszona ma czerwoną szarfę.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/Rg9IzmSvzfS3e/1657210027/1WU3WxR68K7WBnhhvlf4vw7NGYHHc3gw.jpg)
Rzeczpospolita była państwem wielu narodów i wielu kultur. Dominacja polityczna szlachty z Małopolski i Wielkopolski, jej wykształcenie oraz kultura polityczna stały się atrakcyjnym wzorcem dla przedstawicieli tej samej warstwy z innych rejonów nowego państwa. Kopiowano rozwiązania ustrojowe panujące w Koronie, np. na Litwie pod panowaniem Zygmunta II Augusta zaczęto nawet zwoływać sejm litewski wzorowany na koronnym. Szlachta litewska i ruska, uczestnicząc w życiu politycznym Rzeczypospolitej, powoli polonizowała siępolonizowała się i przyswajała wzorce kultury zachodniej. Dlaczego tak się działo? Kultura zachodnia wydawała się atrakcyjniejsza od kultury Wschodu. Duże znaczenie miała również powszechność jej występowania na obszarze, który został uznany za godny naśladowania.
Ważną rolę w rozwoju ziem wschodnich odegrał także Kościół, który stał się przekaźnikiem sztuki i kultury Zachodu. Na Litwie i Ukrainie zaczęto wznosić budowle w stylu renesansowym, a później barokowym. Pojawiły się szkoły kształcące według wzorów panujących na Zachodzie. Uczono się języka polskiego, rozpowszechniły się też polskie stroje i zwyczaje, mające korzenie w obyczajowości Zachodu. Wielu przedstawicieli magnaterii i bogatej szlachty ruskiej kształciło się w zachodniej Europie albo przynajmniej przebywało na polskim dworze królewskim. Wszystko to sprzyjało rozprzestrzenianiu się kultury polskiej, a wraz z nią zdobyczy cywilizacji zachodniej.
Zauważalny był też wpływ cywilizacji litewskiej i ruskiej na kulturę Rzeczypospolitej, zwłaszcza w sferze obyczajowej, np. w orientalizacjiorientalizacji stroju. W tym przypadku Litwa i Ruś były pośrednikami w przepływie wspomnianych elementów. Choć wpływy były wzajemne, to dominującą była kultura polska, a co za tym idzie – zachodnia. Jej oddziaływanie było tak silne, że przyczyniło się do polonizacji elit szlacheckich i miejskich. Z jednej strony wyhamowało to procesy narodowotwórcze na Litwie i Ukrainie, a z drugiej – wzbogaciło te tereny pod względem kulturowym.
Słownik
związek dwóch lub większej liczby państw, oparty na wspólnych instytucjach państwowych
instytucja działająca przy władcy litewskim, złożona z najważniejszych urzędników Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz książąt wywodzących się z dynastii Giedyminowiczów; miała funkcje doradcze, zastępowała też wielkiego księcia w czasach jego nieobecności na Litwie; odpowiednik rady królewskiej
w przypadku Rzeczypospolitej to uleganie wpływom kultury wschodniej, ruskiej, tureckiej, tatarskiej
w czasach Rzeczypospolitej Obojga Narodów był to proces dobrowolnego przyjmowania języka i kultury polskiej przez szlachtę i bogate mieszczaństwo ziem litewskich i ruskich; działo się tak pod wpływem uznania przez nie języka polskiego za uniwersalne narzędzie komunikacji oraz z powodu większej atrakcyjności kultury zachodniej w stosunku do kultury ruskiej, dominującej do tej pory w Wielkim Księstwie Litewskim
Słowa kluczowe
Rzeczpospolita Obojga Narodów, sejm walny, Zygmunt II August, Unia lubelska, rada hospodarska
Bibliografia
Akta unji Polski z Litwą 1385–1791, wyd. S. Kutrzeba i W. Semkowicz, Kraków 1932.
Wiek XVI–XVIII w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii i studentów, oprac. S.B. Lenard, M. Sobańska‑Bondaruk, Warszawa 1997.
A. Frycz Modrzewski, O poprawie Rzeczypospolitej, Warszawa 1953.