Przeczytaj
Maszal jako tradycyjna forma literacka w kulturze hebrajskiej
Jezus z Nazaretu nie był pisarzem, ale można go nazwać twórcą, ponieważ pozostały po nim słowa utrwalone w piśmie przez nowotestamentowych autorów: Marka, Mateusza, Łukasza i Jana. Znaczna część tych tekstów należy do gatunkugatunku nazywanego przypowieściąprzypowieścią. Ta forma literacka ma rodowód starszy niż nauczanie Nazarejczyka – prowadząc swoją pedagogię, Jezus sięgał po gatunek stosowany np. przez starotestamentowych proroków. W języku hebrajskim określano go jako maszalmaszal, natomiast jego greckim odpowiednikiem jest parabolaparabola. Za główną cechę maszalu uznaje się obrazowy język, dzięki któremu ważną treść o charakterze religijnym można przedstawić w postaci przysłowia, zagadki, porównania, alegoriialegorii, bajki czy przypowieści.
Przypowieść jako gatunek literacki
Zrozumienie głębszego sensu przypowieści jest możliwe tylko wtedy, gdy weźmie się pod uwagę, że jest to gatunek literacki, który charakteryzuje się określonymi cechami. Do najważniejszych wyróżników przypowieści należy stosowanie porównania. Obecność tego środka w przypowieściach Jezusa wynika więc z uwarunkowań gatunkowych. Warto jednak zasygnalizować, że dzięki zestawieniu tego, co niezrozumiałe, z tym, co słuchaczom dobrze znane, Jezus mógł wyjaśniać trudne kwestie związane z życiem duchowym. Stosowanie porównań wymagało, aby wśród składników parabolicznego zestawienia znalazło się odniesienie do życia codziennego – przywoływanie elementów rzeczywistości dobrze znanej odbiorcy należy do podstawowych cech przypowieści. Dotyczy to również stylu oralnegostylu oralnego, czyli stylu wypowiedzi ustnych, typowego dla starożytnego Bliskiego Wschodu. Przejawiał się on w zwrotach do słuchaczy, pytaniach kierowanych do nich czy w sentencjach pozwalających zapamiętać sens prawdy moralnej. Aby osiągnąć ten cel, należało wziąć pod uwagę kolejny wymóg stawiany przypowieściom – zawsze realizowany w historiach opowiadanych przez Jezusa – i przedstawić krótką, zwartą oraz mającą rozwiązanie fabułę.
Uniwersalizm przypowieści
W przypadku przypowieści należy wziąć pod uwagę, że jest to gatunek dydaktyczny, za pomocą którego przedstawia się uniwersalne prawdy o charakterze duchowym (religijnym, filozoficznym, moralnym). Takie przeznaczenie przypowieści ma konsekwencje m.in. w konstrukcji bohatera. To postać, u której cechy indywidualne okazują się drugorzędne, stąd nieobecność takich szczegółów, jak imię, opis wyglądu itp. Bohaterowie przypowieści nie prezentują jednostkowych losów, ale powszechne prawidła egzystencjalne wynikające z etyki chrześcijańskiejetyki chrześcijańskiej. Dotarciu do głębszego, przenośnego znaczenia przypowieści służy m.in. kontrast, dlatego często stosowanym sposobem budowania fabuły jest porównanie postaw dwóch lub więcej postaci dokonujących przeciwnych wyborów. Jedna z opowieści Jezusa, w której pojawia się taki schemat, przedstawia faryzeusza i celnika:
Łk 18, 10-1410 Dwóch ludzi przyszło do świątyni, żeby się modlić, jeden faryzeusz a drugi celnik. 11 Faryzeusz stanął i tak w duszy się modlił: „Boże, dziękuję Ci, że nie jestem jak inni ludzie, zdziercy, oszuści, cudzołożnicy, albo jak i ten celnik. 12 Zachowuję post dwa razy w tygodniu, daję dziesięcinę ze wszystkiego, co nabywam”. 13 Natomiast celnik stał z daleka i nie śmiał nawet oczu wznieść ku niebu, lecz bił się w piersi i mówił: „Boże, miej litość dla mnie, grzesznika!” 14 Powiadam wam: Ten odszedł do domu usprawiedliwiony, nie tamten. Każdy bowiem, kto się wywyższa, będzie poniżony, a kto się uniża, będzie wywyższony.
Przytoczona opowieść spełnia wszystkie najważniejsze reguły gatunkowe przypowieści: narrator w złożonej z kilku wersetów fabule przedstawił realistyczną scenkę, w której bohaterowie nie reprezentują ani samych siebie, ani grup społecznych, do których należą, ale dwie skontrastowane cechy: pokorę wynikającą z poczucia grzeszności oraz pychę, która ma źródło w przekonaniu o byciu doskonałym.
Kontrast nie jest jednak warunkiem koniecznym, by tekst spełniał reguły gatunkowe. Dowodzi tego kolejny przykład przypowieści opowiedzianej przez Jezusa:
Łk 12, 39-4039 A to rozumiejcie, że gdyby gospodarz wiedział, o której godzinie złodziej ma przyjść, nie pozwoliłby włamać się do swego domu. 40 Wy też bądźcie gotowi, gdyż o godzinie, której się nie domyślacie, Syn Człowieczy przyjdzie.
Porównanie każdego człowieka do czujnego gospodarza nie wymagało pokazania postaci, która tej czujności nie zachowuje. Przenośne znaczenie wynikało jednoznacznie z zalecenia Jezusa, by nigdy nie zapominać o Bogu, który może przyjść do człowieka niespodziewanie.
Słownik
(gr. allēgorein ‒ mówić obrazowo) postać, motyw lub fabuła, które poza znaczeniem dosłownym mają stały umowny sens przenośny
zbiór norm moralnych, które wynikają z nauczania Jezusa Chrystusa, zawierający przede wszystkim nakaz miłości Boga i drugiego człowieka
(gr. euangelion ‒ dobra nowina) termin używany w Nowym Testamencie na określenie zwiastowania nadejścia zbawienia za sprawą Jezusa Chrystusa; drugie znaczenie terminu to: księga należąca do Nowego Testamentu, przedstawiająca dzieje i nauczanie Jezusa Chrystusa
(gr. euangelion ‒ dobra nowina; gr. synopsis ‒ zestawienie) ewangelie wg św. Marka, św. Mateusza i św. Łukasza ‒ w bardzo podobny (i możliwy do porównania) sposób przedstawiają dzieje Jezusa; Ewangelia wg św. Jana znacząco różni się od nich
formy literackie obecne w Biblii, np. psalm, hymn, kronika, list, kazanie
(hebr. maszal ‒ być podobnym) obrazowa wypowiedź o charakterze dydaktycznym, obecna w Biblii, przyjmującą formę np. przysłowia, sentencji, zagadki, alegorii, przypowieści itp.
(gr. parabolé ‒ zestawianie obok siebie, porównanie) termin stosowany jako synonim pojęcia „przypowieść”; niewielkich rozmiarów tekst o charakterze moralizatorskim, którego interpretacja wymaga przejścia od znaczenia dosłownego do alegorycznego, co służy odkryciu przez odbiorcę przenośnego znaczenia fabuły
krótkie, metaforyczne opowiadanie o moralno‑wychowawczym charakterze, wykorzystywane przez Jezusa w celu nauczania wyznawców za pomocą tekstów obrazowych i mających przenośne znaczenie
styl charakterystyczny dla komunikacji ustnej, przeciwstawiany stylowi pisemnemu; charakteryzuje się większą swobodą, zakłada bezpośredni kontakt nadawcy i odbiorcy