Maszal jako tradycyjna forma literacka w kulturze hebrajskiej

Jezus z Nazaretu nie był pisarzem, ale można go nazwać twórcą, ponieważ pozostały po nim słowa utrwalone w piśmie przez nowotestamentowych autorów: Marka, Mateusza, Łukasza i Jana. Znaczna część tych tekstów należy do gatunkugatunki biblijnegatunku nazywanego przypowieściąprzypowieść ewangelicznaprzypowieścią. Ta forma literacka ma rodowód starszy niż nauczanie Nazarejczyka – prowadząc swoją pedagogię, Jezus sięgał po gatunek stosowany np. przez starotestamentowych proroków. W języku hebrajskim określano go jako maszalmaszalmaszal, natomiast jego greckim odpowiednikiem jest parabolaparabolaparabola. Za główną cechę maszalu uznaje się obrazowy język, dzięki któremu ważną treść o charakterze religijnym można przedstawić w postaci przysłowia, zagadki, porównania, alegoriialegoriaalegorii, bajki czy przypowieści.

Przypowieść jako gatunek literacki

Zrozumienie głębszego sensu przypowieści jest możliwe tylko wtedy, gdy weźmie się pod uwagę, że jest to gatunek literacki, który charakteryzuje się określonymi cechami. Do najważniejszych wyróżników przypowieści należy stosowanie porównania. Obecność tego środka w przypowieściach Jezusa wynika więc z uwarunkowań gatunkowych. Warto jednak zasygnalizować, że dzięki zestawieniu tego, co niezrozumiałe, z tym, co słuchaczom dobrze znane, Jezus mógł wyjaśniać trudne kwestie związane z życiem duchowym. Stosowanie porównań wymagało, aby wśród składników parabolicznego zestawienia znalazło się odniesienie do życia codziennego – przywoływanie elementów rzeczywistości dobrze znanej odbiorcy należy do podstawowych cech przypowieści. Dotyczy to również stylu oralnegostyl oralnystylu oralnego, czyli stylu wypowiedzi ustnych, typowego dla starożytnego Bliskiego Wschodu. Przejawiał się on w zwrotach do słuchaczy, pytaniach kierowanych do nich czy w sentencjach pozwalających zapamiętać sens prawdy moralnej. Aby osiągnąć ten cel, należało wziąć pod uwagę kolejny wymóg stawiany przypowieściom – zawsze realizowany w historiach opowiadanych przez Jezusa – i przedstawić krótką, zwartą oraz mającą rozwiązanie fabułę.

Uniwersalizm przypowieści

W przypadku przypowieści należy wziąć pod uwagę, że jest to gatunek dydaktyczny, za pomocą którego przedstawia się uniwersalne prawdy o charakterze duchowym (religijnym, filozoficznym, moralnym). Takie przeznaczenie przypowieści ma konsekwencje m.in. w konstrukcji bohatera. To postać, u której cechy indywidualne okazują się drugorzędne, stąd nieobecność takich szczegółów, jak imię, opis wyglądu itp. Bohaterowie przypowieści nie prezentują jednostkowych losów, ale powszechne prawidła egzystencjalne wynikające z etyki chrześcijańskiejetyka chrześcijańskaetyki chrześcijańskiej. Dotarciu do głębszego, przenośnego znaczenia przypowieści służy m.in. kontrast, dlatego często stosowanym sposobem budowania fabuły jest porównanie postaw dwóch lub więcej postaci dokonujących przeciwnych wyborów. Jedna z opowieści Jezusa, w której pojawia się taki schemat, przedstawia faryzeusza i celnika:

Przytoczona opowieść spełnia wszystkie najważniejsze reguły gatunkowe przypowieści: narrator w złożonej z kilku wersetów fabule przedstawił realistyczną scenkę, w której bohaterowie nie reprezentują ani samych siebie, ani grup społecznych, do których należą, ale dwie skontrastowane cechy: pokorę wynikającą z poczucia grzeszności oraz pychę, która ma źródło w przekonaniu o byciu doskonałym.

Kontrast nie jest jednak warunkiem koniecznym, by tekst spełniał reguły gatunkowe. Dowodzi tego kolejny przykład przypowieści opowiedzianej przez Jezusa:

Porównanie każdego człowieka do czujnego gospodarza nie wymagało pokazania postaci, która tej czujności nie zachowuje. Przenośne znaczenie wynikało jednoznacznie z zalecenia Jezusa, by nigdy nie zapominać o Bogu, który może przyjść do człowieka niespodziewanie.

Przypowieść o sieci

Przypowieść o sieci

Ewangelia wg św. Mateusza [13, 47‑50]

47 Dalej, podobne jest królestwo niebieskie do sieci, zarzuconej w morze i zagarniającej ryby wszelkiego rodzaju. 48 Gdy się napełniła, wyciągnęli ją na brzeg i usiadłszy, dobre zebrali w naczynia, a złe odrzucili. 49 Tak będzie przy końcu świata: wyjdą aniołowie, wyłączą złych spośród sprawiedliwych 50 i wrzucą w piec rozpalony; tam będzie płacz i zgrzytanie zębów.

RGT5pGfHb4zp3

Ilustracja przedstawia rozwieszone na plaży sieci rybackie.

Przypowieść o zgubionej drachmie

Przypowieść o zgubionej drachmie

Ewangelia wg św. Łukasza [15, 8‑10]

8 Albo jeśli jakaś kobieta, mając dziesięć drachm, zgubi jedną drachmę, czyż nie zapala światła, nie wymiata domu i nie szuka starannie, aż ją znajdzie? 9 A znalazłszy ją, sprasza przyjaciółki i sąsiadki i mówi: „Cieszcie się ze mną, bo znalazłam drachmę, którą zgubiłam”. 10 Tak samo, powiadam wam, radość powstaje u aniołów Bożych z jednego grzesznika, który się nawraca.

RSPChsIH8GX6R

Ilustracja przedstawia młodą kobietę zamiatającą podłogę. Kobieta jest pochylona, przyświeca sobie świecą. Kobieta ma długie włosy spięte z tyłu i delikatną twarz. Ubrana jest w długą suknię sięgającą podłogi.

Przypowieść o przewrotnych rolnikach

Przypowieść o przewrotnych rolnikach

Ewangelia wg św. Mateusza [Mt 21, 33‑46]

RN0cmxPkkIa9C1

Rycina przedstawia mężczyznę leżącego na kamiennej drodze przed drewnianą bramą. Za bramą koło domu stoją dwaj inni mężczyźni w średnim wieku i obojętnie przyglądają się leżącemu.

33 Posłuchajcie innej przypowieści! Był pewien gospodarz, który założył winnicę. Otoczył ją murem, wykopał w niej tłocznię, zbudował wieżę, w końcu oddał ją w dzierżawę rolnikom i wyjechał. 34 Gdy nadszedł czas zbiorów, posłał swoje sługi do rolników, by odebrali plon jemu należny. 35 Ale rolnicy chwycili jego sługi i jednego obili, drugiego zabili, trzeciego zaś ukamienowali. 36 Wtedy posłał inne sługi, więcej niż za pierwszym razem, lecz i z nimi tak samo postąpili. 37 W końcu posłał do nich swego syna, tak sobie myśląc: Uszanują mojego syna. 38 Lecz rolnicy zobaczywszy syna mówili do siebie: „To jest dziedzic; chodźcie zabijmy go, a posiądziemy jego dziedzictwo”. 39 Chwyciwszy go, wyrzucili z winnicy i zabili. 40 Kiedy więc właściciel winnicy przyjdzie, co uczyni z owymi rolnikami? 41 Rzekli Mu: „Nędzników marnie wytraci, a winnicę odda w dzierżawę innym rolnikom, takim, którzy mu będą oddawali plon we właściwej porze”. 42 Jezus im rzekł: „Czy nigdy nie czytaliście w Piśmie: Właśnie ten kamień, który odrzucili budujący, stał się głowicą węgła. Pan to sprawił, i jest cudem w naszych oczach. 43 Dlatego powiadam wam: Królestwo Boże będzie wam zabrane, a dane narodowi, który wyda jego owoce. 44 Kto upadnie na ten kamień, rozbije się, a na kogo on spadnie, zmiażdży go”.

Przypowieść o ziarnku gorczycy

Przypowieść o ziarnku gorczycy

30 Mówił jeszcze: „Z czym porównamy królestwo Boże lub w jakiej przypowieści je przedstawimy? 31 Jest ono jak ziarnko gorczycy; gdy się je wsiewa w ziemię, jest najmniejsze ze wszystkich nasion na ziemi. 32 Lecz wsiane wyrasta i staje się większe od jarzyn; wypuszcza wielkie gałęzie, tak że ptaki powietrzne gnieżdżą się w jego cieniu”.

RhFuzUJ3vLmNa

Zdjęcie przedstawia kilkanaście ziaren gorczycy różnej wielkości, rozsypanych na drewnianym stole.

Przypowieść o dwóch synach

Przypowieść o dwóch synach

28 „Co myślicie? Pewien człowiek miał dwóch synów. Zwrócił się do pierwszego i rzekł: «Dziecko, idź dzisiaj i pracuj w winnicy!» 29 Ten odpowiedział: «Idę, panie!», lecz nie poszedł. 30 Zwrócił się do drugiego i to samo powiedział. Ten odparł: «Nie chcę». Później jednak opamiętał się i poszedł. 31 Któryż z tych dwóch spełnił wolę ojca?” Mówią Mu: „Ten drugi”. Wtedy Jezus rzekł do nich: „Zaprawdę, powiadam wam: Celnicy i nierządnice wchodzą przed wami do królestwa niebieskiego. 32 Przyszedł bowiem do was Jan drogą sprawiedliwości, a wyście mu nie uwierzyli. Celnicy zaś i nierządnice uwierzyli mu. Wy patrzyliście na to, ale nawet później nie opamiętaliście się, żeby mu uwierzyć”.

RbgwfSn89i3Am

Obraz przedstawia trzech mężczyzn. Pierwszy z nich stoi z pochyloną głową. Drugi, stojący za nim, ma uniesioną do góry prawą rękę. Trzeci, starszy od dwóch poprzednich, spogląda na drugiego i chwyta jego podniesioną rękę.

Słownik