Przeczytaj
Nauka w okowach polityki
Wskaż dwie cechy charakterystyczne dla malarstwa z kręgu kultury bizantyjskiej.
Komuniści już w pierwszych latach rządów w Polsce zlikwidowali niezależne instytucje badawcze bądź przejęli nad nimi kontrolę. Przez cały okres Polskiej Ludowej partia decydowała o możliwościach kariery naukowej oraz przydziale środków na badania. Jednocześnie władza narzuciła naukowcom ideologię marksizmumarksizmu jako jedyny dopuszczalny punkt widzenia, a za wzór do naśladowania stawiała prace sowieckich badaczy. Ograniczenie wolności badań naukowych szczególnie odczuli uczeni reprezentujący kierunki humanistyczne. Historykom nie wolno było poruszać drażliwych tematów dotyczących relacji polsko‑sowieckich, takich jak chociażby zbrodnia katyńska. Mimo to w latach 60. i 70. powstały niezwykle wartościowe monografie historyczne obejmujące starsze epoki. Ważne badania nad początkami państwa polskiego prowadzili Henryk Łowmiański i Gerard Labuda. Cenne prace dotyczące I Rzeczypospolitej oraz dziejów Polaków w XIX w. opracowywali m.in. Stefan Kieniewicz, Bogusław Leśnodorski i Jan Baszkiewicz. Silną pozycję w świecie naukowym wyrobili sobie polscy socjolodzy, np. badacz struktur społecznych Jan Szczepański, oraz prawnicy, w tym autor publikacji dotyczących prawa międzynarodowego Manfred Lachs. Wielką postacią polskiego życia naukowego został w latach 60. filozof Leszek Kołakowski. Zainteresowania filozoficzne i socjologiczne łączył Zygmunt Bauman, który po wyjeździe z Polski uzyskał status jednego z najbardziej rozpoznawalnych intelektualistów drugiej połowy XX w.
Podczas gdy humaniści zmagali się z cenzurą, przedstawicielom nauk technicznych i przyrodniczych doskwierały głównie ograniczenia finansowe. Polacy nie mogli liczyć na środki porównywalne do krajów zachodnich, a w latach 70., kiedy na Zachodzie doszło do rewolucji naukowo‑technicznej, dystans jeszcze się pogłębił. Z przyczyn ideologicznych władza nie żałowała jednak środków na badania związane z rozwojem przemysłu ciężkiego, zwłaszcza wydobywczego. Polacy utrzymali tradycyjnie silną pozycję w matematyce, która nie wymagała dużych nakładów finansowych. Pionierskie badania chemiczne prowadzili Wojciech Świętosławski oraz Mieczysław Mąkosza: obaj uzyskali nominację do Nagrody Nobla. Pomimo skromnych nakładów na medycynę polscy lekarze mogli się pochwalić znakomitymi osiągnięciami. W 1969 r. Jan Moll i Antoni Dziatkowiak dokonali pierwszej, choć nieudanej, próby przeszczepu serca. Polscy naukowcy starali się także rozwijać nowoczesne technologie. W 1964 r. do seryjnej produkcji trafiły tranzystorowe komputery typu Odra 1003. Władza ludowa próbowała w latach 70. wspierać informatyzację, ale z mizernym skutkiem. W latach 80. dystans materialny między Zachodem a Wschodem pogłębił się tak bardzo, że Polska przestała się liczyć w procesie rewolucji informatycznej.
Zwróć uwagę na pokaźne rozmiary urządzenia. Pomimo swojej wielkości pierwsze superkomputery dysponowały kilkuset razy mniejszą mocą obliczeniową od współczesnych smartwatchów.
Wesoły barakWesoły barak
Władza ludowa w czasach stalinowskich narzuciła polskim twórcom socrealizmsocrealizm jako jedyny dozwolony nurt w sztuce. Dopiero po polskim Październiku komuniści złagodzili cenzurę i dopuścili inne formy ekspresji artystycznej. Przywódcy partyjni wciąż jednak starali się wpływać na treść i formę dzieł. Władysław Gomułka opowiadał się nawet za wstrzymaniem publikacji utworów, które, w jego opinii, czerpały natchnienie „z reakcyjnej i antykomunistycznej inspiracji”. Władze nie poprzestawały na groźbach: szykanowały niepokornych twórców, likwidowały bardziej niezależne czasopisma i obniżały nakłady książek. Niemniej w czasach politycznej odwilży ważne dzieła publikowali poeci Zbigniew Herbert i Wisława Szymborska oraz tacy prozaicy jak Jarosław Iwaszkiewicz, Marek Hłasko, Tadeusz Konwicki i Antoni Słonimski.
Do grona wybitnych twórców kultury polskiej dołączyli filmowcy. W 1966 r. Jerzy Kawalerowicz zrealizował nominowany do Oscara film historyczny Faraon na podstawie powieści Bolesława Prusa. Ogólnonarodowe dyskusje wywoływały kolejne dzieła Andrzeja Wajdy, m.in. film Popioły z 1965 r., w którym reżyser krytycznie odniósł się do polskich sympatii dla Napoleona. Na początku lat 60. zadebiutował Roman Polański, twórca mrocznego i trzymającego w napięciu filmu Nóż w wodzie. Na czasy rządów Władysława Gomułki przypadają także znakomite osiągnięcia polskich plastyków: Władysława Hasiora i Tadeusza Kantora. Hasior tworzył rzeźby z wykorzystaniem wyrzuconych i zniszczonych przedmiotów, Kantor zaś projektował scenografie teatralne dla teatru Cricot 2 w Krakowie, używając w tym celu kukieł oraz maszynerii własnego pomysłu. Światową sławę zdobyli awangardowi kompozytorzy: Krzysztof Penderecki (do bardziej znanych jego utworów należą Pasja według św. Łukasza, Ofiarom Hiroszimy) oraz Witold Lutosławski (autor m.in. czterech symfonii, Muzyki żałobnej na orkiestrę smyczkową czy Koncertu wiolonczelowego skomponowanego dla znanego rosyjskiego wiolonczelisty Mścisława Rostropowicza). Rzeszę miłośników zyskał sobie jazz. Po serii sukcesów w kraju pianista jazzman Krzysztof Komeda rozpoczął karierę w Hollywood. Jego Kołysanka z filmu Romana Polańskiego Dziecko Rosemary z 1968 r. pozostaje najsłynniejszą polską kompozycją jazzową.
Mówił do nas, stojąc na głowie,
Nie spaliśmy po kilka nocy– w taki sposób wspominali współpracę z Grotowskim jego aktorzy. W swoich spektaklach kontrowersyjny twórca wykorzystywał improwizacje oraz dążył do bezpośredniego kontaktu wykonawców z widownią.
Zwróć uwagę na oszczędne dekoracje, kolejną cechę charakterystyczną twórczości teatralnej Grotowskiego.
W latach 70., pod rządami nowego I sekretarza kraj szerzej otworzył się na wpływy zachodnie. Ożywione kontakty z Zachodem przyczyniły się do tego, że dekada Edwarda Gierka obfitowała w wybitne osiągnięcia artystyczne w różnych dziedzinach. Zbigniew Herbert opublikował w 1974 r. tomik poezji Pan Cogito, jedno z najważniejszych dzieł literatury polskiej. Do głosu doszli także młodsi poeci Nowej Fali, m.in. Stanisław Barańczak. Olbrzymią popularność wśród młodzieży zdobył Edward Stachura, autor buntowniczej powieści Siekierezada, w której zachwalał uroki prostego życia z dala od cywilizacji i władzy. Światowy poziom reprezentowała twórczość reportażystów Hanny Krall i Ryszarda Kapuścińskiego. Kolejne dzieła filmowe tworzył Andrzej Wajda. Najważniejszym filmem dekady stał się jego Człowiek z marmuru, w którym reżyser krytykował obłudę propagandy komunistycznej w czasach stalinizmu.
Szeroki rozgłos w kraju zyskiwali twórcy przedstawień teatralnych. Odważna inscenizacja Dziadów Adama Mickiewicza w reżyserii Kazimierza Dejmka w warszawskim Teatrze Narodowym przyczyniła się nawet do masowych protestów studenckich przeciw władzy. Nowatorskie rozwiązania w teatrze proponowali z kolei Adam Hanuszkiewicz i Tadeusz Kantor. Podobnie jak na Zachodzie kultura elitarna przenikała się wówczas z kulturą masową. Wartościowe artystycznie dzieła tworzyli popularny piosenkarz i kompozytor Czesław Niemen oraz grupy Breakout, SBB i Budka Suflera. Doniosłą rolę kulturalną na emigracji odegrały polskie instytuty w Londynie, Rzymie oraz Paryżu. Na łamach paryskiego czasopisma „Kultura”„Kultura” swoje utwory publikowali literaci, którzy nie mogli liczyć na oficjalne uznanie w kraju, m.in. Witold Gombrowicz i Czesław Miłosz.
Co zachowanie osób otaczających Olbrychskiego i Wajdę mówi o ich stosunku do obu artystów?
Złote lata sportu
Władze w latach 60. i 70. chętnie wspierały sport wyczynowy, który dzięki upowszechnieniu telewizji zyskał masową widownię. Komuniści traktowali sport jako element propagandy oraz budowania więzi obywateli z państwem. Przywódcy polityczni chętnie i często korzystali z okazji, aby pokazywać się i fotografować w towarzystwie medalistów. Sukcesy sportowców miały dowodzić skuteczności ich rządów, siły państwa oraz mocnej pozycji PRL na arenie międzynarodowej. Niezbyt popularna władza wykorzystywała przy tym popularnych olimpijczyków, aby ocieplać swój wizerunek.
Okazji do promowania się kosztem sportowców nie brakowało, gdyż lata 60. i 70. obfitowały w ogromne sukcesy sportowe. Na czasy rządów Władysława Gomułki (1956–1970) przypadły głównie sukcesy polskiego „wunderteamu” lekkoatletów, których szkolił Jan Mulak. Sporo medali przywozili z igrzysk olimpijskich także polscy bokserzy oraz szermierze. Lata 70. zdominowały z kolei sukcesy piłkarzy, którzy zyskali pozycję bohaterów narodowych oraz czołowych postaci popkultury. W 1971 r. kadrę przejął wybitny trener Kazimierz Górski. Selekcjoner zjednał sobie sympatię rodaków m.in. swojskim sposobem bycia oraz trafnymi powiedzeniami. Pytany o szanse drużyny w danym meczu, odpowiadał chociażby: „Piłka jest okrągła, a bramki są dwie”. Pod jego wodzą zawodnicy zdobyli w 1972 r. na igrzyskach w Monachium złoty medal. Następnie na mundialumundialu w RFN w 1974 r. zajęli trzecie – najwyższe w dotychczasowej historii polskiej piłki. Zawodnicy powtórzyli ten sukces na mistrzostwach świata w Hiszpanii w 1982 r. pod wodzą kolejnego selekcjonera, Antoniego Piechniczka. Trzon kadry „Orłów Górskiego” tworzyli wybitny rozgrywający Kazimierz Deyna, napastnicy Grzegorz Lato i Włodzimierz Lubański oraz bramkarz Jan Tomaszewski. Zbigniew Boniek, który zadebiutował w drużynie narodowej w 1976 r., został jedną z największych gwiazd światowego futbolu w latach 80. Sukcesami piłkarzom dorównywali siatkarze trenowani przez Huberta Wagnera, pseud. Kat, którzy zdobyli w 1976 r. mistrzostwo świata oraz złoty medal igrzysk w Montrealu. Wielką popularnością wśród polskich kibiców cieszył się rozgrywany co roku kolarski Wyścig Pokoju (największa tego typu impreza w krajach bloku wschodniego), zwłaszcza w latach 70., gdy wygrywali Ryszard Szurkowski i Stanisław Szozda, a wśród innych wybitnych zawodników byli także Zenon Czechowski, Tadeusz Mytnik i Zygmunt Hanusik trenowani przez Henryka Łasaka. Polacy z zapartym tchem śledzili również wyprawy himalaisty Jerzego Kukuczki, zdobywcy kolejnych ośmiotysięczników. Imponujące sukcesy zanotowała także Wanda Rutkiewicz, która w 1978 r. wspięła się na Mount Everest. Ponadto wielkim zainteresowaniem cieszyła się wyprawa Leonida Teligi dookoła świata na jachcie „Opty”.
O osiągnięciach polskich sportowców, naukowców i ludzi kultury opowiada historyk Sebastian Adamkiewicz:
Film dostępny pod adresem /preview/resource/RJkf5sy4svihR
Film nawiązujący do osiągnięć polskich twórców kultury lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych.
Indeks dolny Wymień powody, dla których władze komunistyczne wspierały polską kulturę. W jaki sposób to robiły? Indeks dolny koniecWymień powody, dla których władze komunistyczne wspierały polską kulturę. W jaki sposób to robiły?
Słownik
(z niem. Marxismus) socjalizm naukowy; koncepcja stworzona przez Karola Marksa i rozwijana przez jego następców w obrębie filozofii, ekonomii, socjologii i wszystkich nauk, które dotyczą człowieka i jego działania w świecie; opierała się głównie na krytyce kapitalizmu, nawoływała do pojęcia walki klas, odrzucenia własności prywatnej oraz przejścia do socjalistycznego ustroju drogą rewolucji
mistrzostwa świata w piłce nożnej, międzynarodowy turniej piłkarski, w którym biorą udział męskie reprezentacje narodowe federacji należących do FIFA; pierwsze mistrzostwa odbyły się w 1930 r. w Urugwaju
polski emigracyjny miesięcznik wydawany w latach 1947–2000, początkowo w Rzymie, a od 1948 r. w Paryżu przez Instytut Literacki, stanowiący centrum kulturalno‑polityczne dla emigracji polskiej po II wojnie światowej; przez wiele lat redaktorem naczelnym czasopisma był Jerzy Giedroyc
partia komunistyczna utworzona 15 grudnia 1948 r. poprzez połączenie Polskiej Partii Robotniczej i Polskiej Partii Socjalistycznej; sprawowała rządy w PRL w latach 1948–1989
realizm socjalistyczny; kierunek w sztuce sowieckiej, po II wojnie światowej narzucony krajom bloku wschodniego; do głównych haseł socjalizmu należały: zgodność wizji świata z ideologicznymi tezami marksizmu, komunikatywność formy, optymizm, uprzywilejowanie tematyki dotyczącej pracy, walki klasowej i tradycji ruchu robotniczego
także: najweselszy barak w obozie (socjalistycznym); określenie PRL w okresie socjalistycznym wskazujące, że jej obywatele cieszą się dość znacznymi swobodami wśród państw bloków wschodniego i mimo ucisku potrafią zachować poczucie humoru
Słowa kluczowe
film, historiografia, igrzyska olimpijskie, jazz, kino, kolarstwo, literatura, muzyka, nauka, olimpiada, piłka nożna, rock, rzeźba, poezja, socrealizm, sport, teatr, Wyścig Pokoju, komunizm w Polsce, Polska w latach 1957–1981
Bibliografia
A. Przynoga, Propaganda w sporcie okresu PRL na przykładzie Wyścigu Pokoju 1948–1989, w: „Refleksje. Pismo naukowe studentów i doktorantów WNPiD UAM”, wydanie specjalne (2012).
K. Szujecki, Życie sportowe w PRL, Warszawa 2014.
S. Krzysztofowicz‑Kozakowska, Sztuka w czasach PRL, Wydawnictwo Bosz 2016.
focus.pl/artykul/rower‑rewolucji
geopolityka.org/recenzje/magdalena‑zygmunt‑sport‑jak‑najbardziej‑polityczny‑recenzja