Odwrót od dyrektoriatu

Po upadku dyktatury jakobinów we Francji rządzili tzw. termidorianie. Ich działania z początku cieszyły się popularnością, jednak z biegiem czasu jednak – mimo dużych sukcesów w wojnach z I i II koalicją antyfrancuską – społeczeństwo odwróciło się od termidorian i ich organu władzy wykonawczej, czyli dyrektoriatu. W całym społeczeństwie, także wśród elit politycznych, narastało przekonanie, że potrzebny jest silny przywódca, który poskromi korupcję rządzących i poprawi warunki życia mas. Oczekiwania te zbiegły się z dążeniami warstw posiadających, które pragnęły stabilizacji politycznej oraz rozwoju gospodarczego.

RyieukxTrr5y21

Obraz przedstawia młodego mężczyznę, ubranego w mundur stojącego naprzeciwko posągu sfinksa. Obok niego, tyłem do widza, stoją osiodłane konie. W tle piaski pustyni.

Tymczasem w październiku 1799 r. Napoleon Bonaparte powrócił z Bliskiego Wschodu. Większość Francuzów widziała w nim ciągle zwycięskiego wodza, ponieważ cenzura nie przepuszczała informacji o fiasku wyprawy egipskiej. Stronnicy Bonapartego, wśród nich jego brat Lucjan, od dłuższego czasu przygotowywali opinię publiczną oraz elity polityczne do przekazania władzy Napoleonowi. W rezultacie 9 listopada 1799 r. (18 brumaire’a) zwolennicy Bonapartego doprowadzili do uwięzienia przedstawicieli dwóch izb parlamentu w Saint‑Cloud pod Paryżem, rezygnacji dyrektorów republiki francuskiej i powołania nowego ciała wykonawczego: trzech konsulówkonsulkonsulów. Jednym z nich został Napoleon.

W grudniu weszła w życie nowa konstytucja, opracowana zgodnie z wytycznymi Bonapartego. Dla zachowania pozorów republiki utworzono niezależne organy władzy ustawodawczej (aż cztery zgromadzenia o nie do końca sprecyzowanych kompetencjach) i wykonawczej (trzech konsulów). Napoleon wziął dla siebie tytuł pierwszego konsulapierwszy konsulpierwszego konsula oraz monopol na inicjatywę ustawodawczą. Z grona konsulów usunięto usiłującego zachować niezależność księdza Sieyèsa, weterana rewolucji francuskiej. Grono konsulów składało się po tym z ludzi całkowicie posłusznych Napoleonowi. Ogromna większość historyków sądzi, że w ten sposób zakończyły się dzieje rewolucji francuskiej. Władzę objął dyktator, kryjąc ją pod pozorami republiki i mieniąc się jej obrońcą.

R1EwHUES3u5wr

Obraz przedstawia młodego mężczyznę, stojącego przy stole w pokoju. Młodzieniec ubrany jest w czerwony, aksamitny strój składający się z marynarki z przedłużonym tyłem, zapinanej na dwa rzędy złotych guzików oraz wąskich spodni za kolano. Szeroki kołnierz marynarki oraz krawędzie przy guzikach i zakończenia nogawek są bogato zdobione złotym, roślinnym haftem. W pierwszym rzędzie guzików zapięte są tylko dwa pierwsze od góry i dwa ostatnie. W miejscu, w którym marynarka jest nie zapięta, mężczyzna ma schowaną dłoń lewej ręki, która jest zgięta w łokciu. Łydki opinają białe męskie pończochy, na stopach czarne wsuwane buty. Przy pasie ma przypięty długi miecz. Drugą rękę trzyma na stoliczku stojącym obok niego. Stolik okryty jest sięgającym ziemi ciężkim, ciemnym obrusem, zakończonym ozdobną taśmą z frędzlami. Palec wskazujący prawej ręki trzyma na papierowym, odręcznie spisanym dokumencie. Obok rozwiniętego rulonu stoi pojemnik z dwoma gęsimi piórami. Za mężczyzną stoi fotel obity granatowym welurem, z rzeźbionymi i malowanymi w złoty wzór nogami i podłokietnikami. W tle okno, przysłonięte rozsuniętymi kotarami, za oknem widać kompleks zamkowych zabudowań.

Mocna pozycja Napoleona

R1W0BtLX6nNte1

Obraz przedstawia scenę batalistyczna walki na otwartym polu. W tle widać wyższe góry i niższe wzniesienia. W centralnym punkcie obrazu mężczyzna na białym koniu. Ubrany w mundur składający się z czarnej marynarki, białych spodni i czarnych wysokich butów. Na głowie ma czapkę w kształcie półksiężyca. W prawym, uniesionym ręku trzyma szablę. Wokół niego żołnierze piechoty i jazda konna. W większości w podobnych strojach i nakryciach głowy. Na pierwszym planie dwóch żołnierzy walczących przy użyciu muszkietów, zakończonych osadzonymi na lufie bagnetami.

W kolejnych dwóch latach pozycja Napoleona szybko się umacniała. Udało mu się, z pomocą finansistów, uporządkować obieg pieniężny (utworzył Bank Francji, wprowadził pieniądz papierowy, powstrzymał inflację). Odniósł wielkie zwycięstwa w wojnie z II koalicjąII koalicja antyfrancuskaII koalicją (w bitwach pod Marengo i pod Hohenlinden, obydwie w 1800 r.), zawarł pokój z Austrią w Lunéville (1801 r.) i z Wielką Brytanią w Amiens (1802 r.). Zmienił politykę prowadzoną przez rząd w poprzedniej dekadzie wobec Kościoła katolickiego, podpisał z papieżem Piusem VII konkordatkonkordatkonkordat (1801 r.) i zaakceptował religię jako jedną z podstaw spoistości państwa, zgodną z francuską racją stanu. Nic więc dziwnego, że większość Francuzów głosujących w referendum w 1802 r. opowiedziała się za przyznaniem Napoleonowi tytułu konsula dożywotniego, chociaż oficjalne wyniki referendum (3 568 000 głosów za, przeciwko 8370) to efekt fałszerstwa i głosowania w sposób jawny.

R1Qe117wUni16

Rysunek przedstawia scenę dworską w pałacu w Wersalu. Młody mężczyzna siedzi w fotelu przy okrągłym stole, przykrytym ciężkim obrusem. Prawą dłoń wyciąga po pióro, które podaje mu stojący po lewej stronie młody mężczyzna. Obaj ubrani są w marynarki z przedłużanym tyłem, haftowane i bogato zdobione oraz przylegające, wąskie spodnie sięgające do kolan. Przy pasie mają długie, wąskie szable. Po prawej stronie od opisywanych postaci stoi czworo starszych mężczyzn. Wszyscy mają dłuższe, siwe włosy zaczesane do tyłu. Jeden z nich ma niewielką czapeczkę w kształcie koła na czubku głowy, dodatkowo w lewej dłoni trzyma ciemny kapelusz z zawiniętym rondem. Ubrany jest w ciemną pelerynę. Pozostała trójka ma stroje podobne do młodych mężczyzn. Zgromadzeni stoją na tle wiszących na ścianach arrasów.

W omawianych latach Napoleon intensywnie budował swój system władzy nad krajem. Jego istotą były: wola pierwszego konsula, siła armii i policjipolicjapolicji oraz poparcie społeczeństwa. Surowymi karami poskromiono bandytyzm i łamanie prawa. Powrócono do zasad merkantylizmu z czasów świetności w dobie Richelieugo i Colberta. Władze popierały eksport, walczyły z importem za pomocą ostro egzekwowanej taryfy celnej i wszelkimi sposobami starały się pobudzić rozwój przemysłu. Budowano kanały i drogi, osuszano bagna. Koniunktura była bardzo sprzyjająca, ponieważ kilkusettysięczna armia francuska potrzebowała broni, mundurów i wszelkiego rodzaju wyposażenia. Część środków na rozwój kraju pozyskiwano z rabunków dokonywanych w czasie wojen oraz z bezwzględnej eksploatacji kolonii.

Mimo tak sprzyjającej koniunktury nie nastąpiły we Francji przemiany znamionujące rewolucję przemysłową. Nie stało się to m.in. dlatego, że merkantylizm był systemem gospodarki państwowej, która z natury swojej była dość ociężała, mało innowacyjna, a dodatkowo gospodarka ta musiała utrzymać dziesiątki, jeśli nie setki tysięcy urzędników administracji, rozbudowanej przez Napoleona do nieznanych wcześniej rozmiarów. Nic dziwnego, że oparta na bardziej liberalnym modelu gospodarka brytyjska właśnie w okresie napoleońskim wchodziła energicznie w fazę rewolucji przemysłowej i osiągnęła nad gospodarką francuską przewagę.

RwSAn7iybNj1g1

Obraz przedstawia scenę koronacji. Przed rzeźbionym ołtarzem umieszczonym po prawej stronie, siedzą zwróceni twarzami do wiernych dostojnicy kościelni. Wśród nich biskupi z mitrami na głowach, czyli rodzajem wydłużonych czapek, składających się z dwóch wysokich, połączonych ze sobą trójkątów oraz pastorałami w rękach czyli długimi, zdobionymi laskami o ślimakowato zwiniętych zakończeniach. Przed duchowieństwem stoi mężczyzna, który na głowie ma złoty wieniec laurowy, ubrany jest w białe szaty sięgające ziemi, ozdobione złotym wykończeniem na brzegach. Na wierzch ma narzucony złotem haftowany czerwony płaszcz. W uniesionych dłoniach trzyma koronę królewską, którą ma zamiar założyć na głowę, klęczącej przed nim kobiety. Kobieta klęczy przed cesarzem na poduszkach, ułożonych na schodach prowadzących do ołtarza. Ubrana jest w długą suknie z bufiastymi rękawkami oraz założony na ramiona długi, haftowany królewski płaszcz w kolorze czerwonym, podszyty futrem z gronostajów. Poły płaszcza trzymane są przez dwie służki, stojące za królową. Wokół zgromadzeni dworzanie i królewskie dwórki, żołnierze i halabardnicy.

Uwieńczeniem zmian politycznych było przyjęcie przez Napoleona w 1804 r. tytułu cesarza Francuzów. Akt ten, w rzeczywistości znoszący republikę, poprzedzono znowu „miażdżącym” zwycięstwem w referendum, którego wyniki zostały sfałszowane. Uroczystości koronacyjne wyreżyserowano z wielkim rozmachem. W katedrze Notre Dame, w obecności papieża Piusa VII, Napoleon nałożył sobie i swojej małżonce Józefinie koronę cesarską na głowy. Styl tej uroczystości i rekwizyty, nawiązujące w części do starożytnego Rzymu, stały się obowiązującym stylem w modzie i wzornictwie europejskim. Nazywano go empireempireempire, czyli stylem cesarskim. Napoleon otrzymał tytuł cesarza (z woli) Francuzów, przy czym strój, w którym wystąpił, nawiązywał zarówno do Cesarstwa Rzymskiego, jak i do monarchii Merowingów. Idąc w ślady Karola Wielkiego, przyjął jeszcze rok później tytuł króla Włoch.

R1E9QQWoSotGe

Obraz przedstawia młodego mężczyznę o okrągłej, pucułowatej twarzy, długim, prostym nosie, wysokim czole i dołeczku w podbródku. Mężczyzna ma na głowie założony złoty wieniec z liści laurowych. Na szyi, pod samym podbródkiem założoną ma tak zwaną kryzę, czyli okrągły, marszczony kołnierz z koronki. Ubrany jest w czerwony haftowany złotem płaszcz, z kołnierzem obszytym futrem z gronostajów. Siedzi na tronie ze zdobionym, rzeźbionym oparciem. Prawą rękę ma położoną na kolanie, przytrzymuje nią złotą, długą laskę z zakończeniem w kształcie wyrzeźbionej dłoni z dwoma palcami wzniesionymi jak do przysięgi. Drugą dłonią trzyma drugą, długą laskę o ozdobnym zakończeniu. Wysuniętą spod poły płaszcza, lewą stopę obutą w ociekająca złotem but, trzyma na zdobionej, haftowanej poduszce, leżącej na podłodze, na dywanie z orłem.

System godności i tytułów w cesarstwie Napoleona I

Napoleon starał się pogodzić starą Francję (ancien régime) z Francją rewolucyjną. Przyniosło to uczucie ulgi wielu ludziom zmęczonym ostrymi sporami politycznymi i natężeniem przemocy. Przywrócono tytuły szlacheckie (bez przywilejów społecznych i ekonomicznych), pozwolono powrócić części emigrantów, dano prawo działania Kościołowi katolickiemu (bez zwrotu majątków), ale też budowano nową elitę. Służyło temu nowe odznaczenie – Legia Honorowa. Aktu dekoracji dokonywał sam cesarz, a kilkadziesiąt tysięcy wyróżnionych, w dużej części wojskowych, obdarzono przywilejami.

R1dADkPpp7tBI

Obraz przedstawia ceremonię nadawania odznaczeń pierwszym kawalerom Legii Honorowej. W sali pałacowej na podwyższeniu, do którego prowadzi kilka schodków przykrytych dywanami, stoi tron. Na nim w galowym mundurze żołnierza francuskiego (białe, przylegające spodnie do kolan, białe pończochy męskie, granatowa marynarka z biała wstawka z przodu i złotymi naramiennikami, czapka w kształcie półksiężyca), siedzi Napoleon Bonaparte. Po schodach podchodzą do niego kolejno mężczyźni. Pierwszy z nich, stojący już u szczytu, nachyla się, by Bonaparte mógł przypiąć mu do klapy munduru odznaczenie. Z tyłu podtrzymywany jest przez innego mężczyznę. Za nimi w rzędzie stoją kolejne osoby. Wśród nich są starsi mężczyźni, niektórzy w perukach, w strojach szlacheckich, dworskich, żołnierze, duchowni. W prawym, dolnym rogu obrazu, na schodach siedzi trzech mężczyzn. Wszyscy ubrani w stylu francuskim, jeden z peruką na głowie, dwaj pozostali z długimi bokobrodami. W tle tłum widzów, siedzących w rzędach jeden nad drugim. Przyglądają się uroczystości.

R1Fw5rxCmRBFw1

Zdjęcie przedstawia grubą, otwartą księgę obłożoną w twardą obwolutę. Księga jest eksponatem muzealnym, świadczy o tym podest, na którym leży. Napis na stronie, na której książka jest otwarta to CODE CIVIL DES FRANCAIS. Reszta tekstu też jest w języku francuskim.

Napoleon ukształtował na długi czas oblicze prawne swojego kraju oraz świata, wydając w 1804 r. kodeks cywilny (Kodeks Napoleona), a także kodyfikując prawo karne i handlowe. Piętno jego poglądów najbardziej odcisnęło się na prawie cywilnym. Był zwolennikiem rodziny patriarchalnej, dyskryminował kobiety, ale zasadniczo opowiadał się za równością grup społecznych wobec prawa. Własność uważał za prawo obowiązujące bezwzględnie i za podstawę ustroju. Opowiadał się za świeckim państwem i starał się ograniczyć rolę Kościoła do zajmowania się sprawami wiary i kultu. Małżeństwo stało się instytucją świecką, można je było zawrzeć przed merem i rozwiązać urzędowo. Można było także wziąć ślub kościelny, który stawał się jednocześnie ślubem państwowym.

Napoleon wychowywał się w środowisku arystokratycznym, ale jego rodzinie daleko było do rodzin panujących. Dlatego jego ambicją stało się wejście do grona koronowanych. Według wybitnego historyka, ks. Mieczysława Żywczyńskiego:

Ze wszystkich ciężarów, które nałożyła na Francuzów ambicja Napoleona, największy był masowy pobór mężczyzn do wojska. Niektóre roczniki zostały przetrzebione tak strasznie, że Francja cierpiała na deficyt mężczyzn. W 1814 i 1815 r. w tyralierachtyralieratyralierach piechoty francuskiej stali kilkunastoletni żołnierze. Społeczeństwo znosiło to bez wielkich protestów do czasu, kiedy trudy mogła zrównoważyć duma ze zwycięstw. W 1812 r. sytuacja się zmieniła, wszyscy zaczęli narzekać, a większość tęskniła do powrotu normalności - czyli do Burbonów.

Słownik

Słowa kluczowe

dyrektoriat, konsulat, konkordat 1801 r., Kodeks Napoleona, cesarz Francuzów, epoka napoleońska, Napoleon Bonaparte

Bibliografia

Chateaubriand R., O Bonapartem i o Burbonach, Biblioteka Boya, Warszawa 1922.

Talleyrand C., Pamiętniki 1754‑1815, Londyn, 1994.

Chateaubriand R., Pamiętniki zza grobu, wybór i przekład Joanna Guze, Warszawa 1991.

Wiek XIX w źródłach, oprac. M. Sobańska‑Bondaruk, S. B. Lenard, Warszawa 1998.

Baszkiewicz J., Historia Francji, Wrocław 2004.

Baszkiewicz J., Anatomia bonapartyzmu, Gdańsk 2003.

Chwalba A., Historia powszechna. Wiek XIX, Warszawa 2008.

Europa i świat w epoce napoleońskiej, red. M. Senkowska‑Gluck, Warszawa 1977.

Historia życia prywatnego. Od rewolucji francuskiej do I wojny światowej, t. IV, pod red. M. Perrot’a, Wrocław 1999.

MacDonell A., Napoleon i jego marszałkowie, Londyn 1992.

O roku ów. 1812. Wyprawa Napoleona na Rosję, Pomocnik Historyczny Polityki, 13/2012.

Zahorski A., Napoleon, Warszawa 1982.

Senkowska‑Gluck M., Żyć po rewolucji. Przemiany mentalności i obyczaju w napoleońskiej Francji, Wrocław 1994.

Tak żyli ludzie. W czasach Napoleona, Wrocław 1994.

Żywczyński M., Historia powszechna 1789‑1871, Warszawa 1991.