Przeczytaj
Wiosna Ludów w monarchii habsburskiej
Przyczyny wybuchu rewolucji w krajach habsburskich były podobne to tych występujących w innych państwach. Z jednej strony wywołał ją pogłębiający się kryzys gospodarczy (spowodowany m.in. kiepskimi zbiorami i zarazą ziemniaczaną), z drugiej rozbudzone nadzieje na to, aby zamienić i zliberalizować ustrój w celu zwiększenia uprawnień dla burżuazjiburżuazji, która aspirowała do udziału w rządach. Na to nałożył się jeszcze jeden problem – powszechnie krytykowany brak działań prowadzących do uwłaszczenia chłopów. Kwestia agrarna i położenie chłopstwa były bardzo ważne dla opozycyjnych polityków z różnych części monarchii habsburskiej, a wydarzenia rabacji galicyjskiejrabacji galicyjskiej odbiły się szerokim echem w tej części Europy. Obawiano się, że monarchia wykorzysta chłopów przeciwko liberalnej części społeczeństwa, tak jak to zrobiono w przypadku Galicji. Oprócz tego na terenie państwa Habsburgów prężnie działały organizacje zrzeszające liberałówliberałów i republikanówrepublikanów, i to mimo kontroli policyjnej oraz wszechobecnej cenzury.
Dwór wiedeński, sprawujący władzę w imieniu upośledzonego cesarza Ferdynanda I, stosował taktykę pozornej zgody na postulaty buntowników, licząc na rychłe ostygnięcie rewolucyjnego zapału i powrót do dawnych porządków. Jednocześnie rząd dążył do pozyskania chłopów dla monarchii, przy okazji podsycając konflikty narodowościowe, by osłabić przeciwników i zyskać pretekst do zbrojnej interwencji.
W wyniku rewolty, jaka wybuchła w Wiedniu, kanclerza Klemensa von Metternicha zmuszono do ustąpienia z urzędu i już w kwietniu 1848 r. oktrojowanooktrojowano konstytucję Austrii. Wzorowana była ona na francuskiej Karcie konstytucyjnej z 1814 r., nie usatysfakcjonowała jednak liberałów. Burzliwe demonstracje zmusiły cesarza do wyrażenia zgody na zwołanie zgromadzenia konstytucyjnego. Było to równoznaczne z przyznaniem, że władza pochodzi od ludu, a zatem oznaczało kres opartego na teorii legitymistycznejlegitymistycznej absolutyzmuabsolutyzmu. Obrady parlamentu zostały przerwane w październiku przez rozruchy, do których doszło na wieść o wymarszu wojska na Węgry w celu stłumienia tamtejszego powstania. Dwór cesarski i posłowie przenieśli się wówczas do Ołomuńca. W tym czasie jednak chłopi, na których liczyli przywódcy wiedeńskiej rewolty, nie byli już zainteresowani jej wspieraniem. W dodatku urzędnicy rządowi, zajmujący się egzekwowaniem nowego prawa, sprytnie wyjaśniali uchwalone we wrześniu zniesienie pańszczyznypańszczyzny za odszkodowaniem – tłumaczyli poddanym, że wprawdzie cesarz zniósł powinności, ale parlament kazał chłopom za to zapłacić. Nic zatem dziwnego, że to właśnie parlament był uważany przez chłopów za przeszkodę na drodze do całkowitego wyzwolenia. Bunt wiedeński, nie doczekawszy się także pomocy ze strony Węgrów, został stłumiony. Cesarz przeniósł parlament do morawskiego Kromieryża, gdzie bez wsparcia zawsze groźnego ludu wiedeńskiego parlamentarzyści zdani byli na łaskę władzy.
W grudniu 1848 r. skompromitowany w oczach poddanych licznymi niespełnionymi obietnicami Ferdynand I abdykował pod naciskiem dworu. Na tron wstąpił wówczas jego niespełna 18‑letni kuzyn Franciszek Józef I. Obawiając się radykalizacji nastrojów, liberałowie poszli na kompromis z cesarzem, ten jednak odrzucił przedstawiony mu w marcu 1849 r. projekt nowej konstytucji, a parlament rozwiązał. Tym samym w Austrii przywrócono absolutyzm.
Węgry
Jak myślisz, co miał podkreślić strój cesarza, w którym zapozował do portretu?
Na Węgrzech, od 1526 r. będących w większej części krajem dziedzicznym Habsburgów, a od końca XVII w. ponownie zjednoczonych pod ich berłem, dążenia do co najmniej autonomii narodowej ujawniały się już od początku XVIII w. Wiosna Ludów na nowo ożywiła nadzieję na ich zrealizowanie. W marcu 1848 r. w Preszburgu (dziś Bratysława) zebrał się parlament, który uchwalił konstytucję. Węgierscy liberałowie na czele z Lajosem Kossuthem z początku nie dążyli do oderwania kraju od Austrii, lecz jedynie do uzyskania odrębności Królestwa Węgier, którego władcą pozostałby cesarz. Na ograniczenie radykalizmu ich żądań wpływało to, że historyczne terytorium państwa węgierskiego zamieszkiwali także Rumuni, Chorwaci i Słowacy, do których aspiracji narodowych Wiedeń odwoływał się, aby stłumić dążenia niepodległościowe samych Węgrów.
Rząd austriacki zwlekał z decyzją, licząc, że ogłoszone przez parlament wiedeński odszkodowania za zniesienie pańszczyzny doprowadzą do rozruchów chłopskich. Ale wojny nie udało się uniknąć. W styczniu 1849 r., na wieść o wkroczeniu armii austriackiej, parlament węgierski zdetronizował Franciszka Józefa I. Na czele wojsk powstańczych stali m.in. polscy generałowie Henryk Dembiński i Józef Bem, Austriaków wspierał zaś rosyjski korpus posiłkowy pod dowództwem feldmarszałka Iwana Paskiewicza (od 1832 r. namiestnika Królestwa Polskiego). W sierpniu 1849 r. Węgrzy zostali zmuszeni do kapitulacji, a konstytucję zniesiono.
Na obrazie widoczna jest przegrupowująca się piechota. Wymień elementy, które na to wskazują.
Włochy
Wskaż widoczne na obrazie elementy symbolizujące władzę.
Trzeci obszar w granicach monarchii habsburskiej, na którym rozgrywała się Wiosna Ludów, stanowiła Italia. Pomni na niepowodzenia prób powstańczych z lat 20. i 30. XIX w., lecz nadal zamyślający o zjednoczeniu kraju, liberałowie szukali dlań przywódcy. Popularna była koncepcja, aby władzę zwierzchnią we Włoszech sprawowała Stolica Apostolska, jako że w 1846 r. papieżem został Pius IX mający opinię zwolennika ograniczonych reform. Jego konkurentem mógł być władca Królestwa Sardynii (potocznie zwanej Piemontem) Karol Albert, który długo wahał się, czy ryzykować wojnę z Austrią. Kiedy wiosną 1848 r. w związku z rewoltą wiedeńską wojska habsburskie opuściły północne Włochy, władzę przejęli tam liberałowie. Nie na długo jednak, wkrótce bowiem nad granicą pojawiła się austriacka armia dowodzona przez feldmarszałka Józefa Radetzkiego. Wkraczała ona do Włoch, obiecując chłopom poprawę ich losu. Pod naciskiem opinii publicznej Karol Albert zdecydował się na podjęcie walki, lecz wojska piemonckie zostały rozgromione pod Custozą. Po upływie kilkumiesięcznego rozejmu, w marcu 1849 r., król Sardynii podjął decyzję o kolejnej wojnie, lecz znów poniósł klęskę. Tym samym wpływy austriackie we Włoszech zostały przywrócone.
Udziału w walce z armią Habsburgów odmówił natomiast papież, przez co utracił swą dobrą opinię wśród liberałów. Wkrótce zaś został zmuszony do ucieczki, kiedy stolicę Państwa Kościelnego opanowały siły rewolucyjne, tworząc na krótko Republikę Rzymską. Ostatecznie w lipcu 1849 r., w wyniku interwencji wojsk francuskich, Pius IX odzyskał władzę. Zapewne doświadczenia z czasów Wiosny Ludów nie pozostały bez wpływu na jego późniejszą, niechętną postawę wobec nowych prądów umysłowych oraz idei zjednoczenia Włoch.
Galicja
Z kolei w Galicji, dwa lata wcześniej doświadczonej okrutnymi wystąpieniami chłopskimi przeciwko polskiej szlachcie, pod wpływem informacji o rewolcie wiedeńskiej w wielu miastach powołano polskie komitety narodowe. Próby rozwiązania i zlikwidowania podporządkowanych im gwardii narodowych przez władze austriackie skończyły się krwawo – ostrzałem artyleryjskim Krakowa i Lwowa. Jednocześnie władze prowokowały spory polsko‑ukraińskie we wschodniej Galicji, a w Małopolsce zapewniały sobie lojalność chłopów, którzy już w kwietniu 1848 r. uzyskali zwolnienie od pańszczyzny na mocy dekretu gubernatora prowincji hrabiego Franza Stadiona. Zapowiadał on także uwłaszczenie chłopów posiadających tzw. własność użytkową uprawianych gruntów i to bez odszkodowania. W zamian za zniesione powinności feudalne właściciele ziemscy otrzymali jedynie rekompensatę od rządu.
Czechy
Czechy w epoce romantyzmuromantyzmu przeżywały odrodzenie narodowe. Konsekwencją było narastanie antagonizmuantagonizmu między etnicznymi Czechami a Niemcami zamieszkującymi Czechy i Morawy. Działacze czescy odmówili udziału w obradach parlamentu frankfurckiego. W czerwcu 1848 r. w Pradze zebrał się Kongres Słowiański, w którym uczestniczyli przedstawiciele ludów słowiańskich z Cesarstwa Austriackiego. Podczas prowadzonych w języku niemieckim obrad zaproponowano koncepcję austroslawizmuaustroslawizmu. Zgodnie z nią Austrię uznano za obrońcę przed germanizacją słowiańskich poddanych i zaporę przed despotyzmem Rosji, odwołującej się też do idei słowiańskiej. Niechętne emancypacji Słowian i złożone z Niemców władze austriackie wykorzystały zamieszki w Pradze jako pretekst do interwencji wojskowej. Zjazd rozwiązano, a w Czechach przywrócono dawne porządki.
Burzliwy przebieg Wiosny Ludów w monarchii habsburskiej dowiódł, że wieloetnicznemu państwu zagraża rozpad z powodu tendencji odśrodkowych, zarówno o charakterze narodowym, jak i liberalnymliberalnym. Wprawdzie system rządów absolutystycznych zdołano utrzymać jeszcze przez dziesięć lat, ale już w 1848 r. zaszła ważna zmiana w polityce wewnętrznej: w chłopach uważanych dotąd przez władze za ciemną i skorą do buntów masę dostrzeżono nie tylko potencjalnego sojusznika, lecz wręcz lojalną podporę monarchii i konserwatyzmu.
Słownik
(z łac. absolutus – zupełny, bezwzględny) system władzy we wczesnonowożytnej Europie, w ramach którego władca sprawował niemal nieograniczoną władzę
(z franc. antagonisme – walczyć przeciw, rywalizować) wzajemna niechęć lub wrogość do pewnych osób, ideologii, ruchów, wynikająca ze sprzeczności interesów lub różnicy poglądów; występuje w skali masowej; oznacza również przeciwstawność sił
projekt czeskich panslawistów przedstawiony oficjalnie na zjeździe słowiańskim w Pradze w 1848 r. i zakładający przekształcenie Cesarstwa Austrii w federację, w której narody słowiańskie monarchii uzyskałyby znaczną samodzielność; idea upadła wobec realizacji projektu monarchii dualistycznej i silniejszego zwrotu panslawistów w kierunku Rosji
(z franc. bourgeoisie – mieszczaństwo) warstwa społeczna składająca się z właścicieli przedsiębiorstw handlowych lub produkcyjnych; pojawienie się tej grupy było możliwe wraz z rozwojem rzemiosła, handlu, manufaktur i chałupnictwa, a jej znaczenie wzrosło w związku z postępem rewolucji przemysłowej
(z franc. légitimisme od łac. legitimus – zgodny z prawem) doktryna polityczna głosząca nienaruszalność praw dynastii; uznawanie i przestrzeganie obowiązującego porządku prawnego
(z łac. liberalis – wolnościowy, dotyczący wolności, od liber – wolny) ukształtowana w XVIII w. ideologia i kierunek polityczny, według którego wolność jest nadrzędną wartością, ma charakter indywidualistyczny. Przeciwstawia się uciskowi i łamaniu wolności jednostki. Do podstawowych wartości liberalnych zalicza się: wartości demokratyczne, prawa obywatelskie, własność prywatną i wolny rynek. Liberalizm powstał w epoce oświecenia, jako sprzeciw wobec absolutyzmu i instytucji feudalnych
(franc. la constitution octroyée, od octroyer – przyznawać, udzielać) konstytucja nadana przez władzę zwierzchnią (panującego) z pominięciem wcześniejszych procedur ustawodawczych; konstytucja narzucona
forma odrobkowej renty feudalnej polegająca na przymusowej pracy chłopów na rzecz pana w zamian za prawo użytkowania ziemi będącej jego własnością
(z niem. rauben – grabić, plądrować) dosł. napad zbrojny; do historii weszło jako określenie buntu chłopskiego z 1846 r. w Galicji; nazwa miała podkreślić, że nie był to klasyczny bunt chłopski, ale fala ataków i rzezi; rabacja galicyjska nie różniła się jednak od innych buntów chłopskich, które wybuchały w historii wielokrotnie i które miały zazwyczaj podobny charakter – były bardzo krwawe, dochodziło do nich w akcie desperacji, zazwyczaj w okresach głodu i zwiększonego ucisku ze strony szlachty
(z łac. res publica – rzecz publiczna, wspólna) filozofia republikańska wywodząca się ze starożytności; uznaje za idealną formę rządu republikę, rozumianą jako wspólnotę polityczną, w której obywatele biorą aktywny udział w życiu publicznym; największe wartości dla republikanów mają cnoty obywatelskie, dobre obyczaje i powszechne prawo oraz wolność, która polega na niezależności od arbitralnej władzy
europejski prąd ideowy, literacki i artystyczny z początku XIX w., odwołujący się do idealizmu, natury, uczucia, wprowadzający motywy ludowe, elementy fantastyki oraz idee patriotyczne
Słowa kluczowe
ziemie polskie w pierwszej połowie XIX w., Polacy pod zaborami, Wiosna Ludów, Cesarstwo Austriackie, Franciszek Józef, kongres słowiański, powstanie węgierskie, kongres wiedeński
Bibliografia
M. Żywczyński, Historia powszechna 1789–1870, Warszawa 2001.
O. Balzer, Historya ustroju Austryi w zarysie, Lwów 1899.
Wiek XIX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. M. Sobańska‑Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 1998.