Mahomet i początki islamu

R1ED4loDIHvZB1

Ilustracja przedstawia klęczącego na dywaniku mężczyznę z brodą. Mężczyzna narysowany jest schematycznie, nie widać twarzy, ma na głowie turban, ubrany jest w długą szatę. Modli się przed budynkiem przypominającym prostopadłościan w zygzakowaty wzór. Na górze i na dole rysunku napisy w języku arabskim.

Początki cywilizacji arabskiej sięgają czasów starożytnych. Pierwsze wzmianki o Arabach pojawiają się już ok. 1000 r. p.n.e. i pochodzą z Biblii. Pomimo korzystnego położenia Półwyspu Arabskiego na styku trzech kontynentów: Afryki, Azji i Europy jego cywilizacyjny rozwój ograniczały pustynne warunki geograficzne. Większe miasta zakładano na wybrzeżach oraz w oazach, w których zatrzymywały się kupieckie karawany. W głębi Pustyni Arabskiej koczowały natomiast plemiona Beduinów. Arabowie łączyli się we wspólnoty plemienne oraz oddawali cześć licznym bogom. Arabscy kupcy stykali się jednak bezpośrednio z wyznawcami judaizmu, chrześcijaństwa i zaratustrianizmu. Twórcą nowej religii i najważniejszym prorokiemprorokprorokiem islamuislamislamu był żyjący na przełomie wieków VI i VII Mahomet, który wierzył, że w pojawiających się u niego wizjach archanioł Gabriel (arab. Dżibril) przekazuje mu wolę Boga. Głoszone publicznie przez Mahometa objawienia nie spotkały się z większym zainteresowaniem mieszkańców jego rodzinnej Mekki. Jedynie przedstawiciele niższych warstw społecznych oraz cudzoziemcy przyjmowali jego nauki. Zjednywało ich odrzucenie przez islam podziałów oraz dążenie do równości i sprawiedliwości dla wszystkich. Kiedy Mahomet otwarcie potępił popularne wśród zamożnych wielobóstwo, nie tylko ci ostatni, ale również lokalni przywódcy zwrócili się przeciwko niemu. Musiał więc ratować się ucieczką i w 622 r. opuścił Mekkę, udając się do miejscowości Jasrib, która później przyjęła nazwę Medyna, czyli „miasto proroka”. Tam nie tylko znalazł schronienie, ale i poparcie – zazdrośni o bogactwo i wpływy sąsiadów mieszkańcy szybko stali się jego wyznawcami. HidżrahidżraHidżra, bo taką w arabskiej tradycji nazwę nosi to wydarzenie, uważana jest przez muzułmanówmuzułmaninmuzułmanów na początek nowej religii i rozpoczęcie ery muzułmańskiej.

IslamislamIslam

R1HExHo7K0gKb1

Obraz przedstawia kilku mężczyzn w długich, obszernych szatach i turbanach na głowie, którzy modlą się na dachu budynku. Większość mężczyzn stoi, tylko jeden klęczy i dotyka głową dywanu, na którym się znajduje. Wszyscy patrzą się w jedną stronę. Za budynkiem, na którym się znajdują są liczne dachy i wieżyczki.

Muzułmanie, czyli wyznawcy islamu, wierzą, że archanioł Gabriel wybrał Mahometa, aby przekazać mu zasady prawdziwej wiary, według niego sfałszowane przez Żydów i chrześcijan. Zgodnie z nią i późniejszymi naukami Mahometa muzułmanie wierzą w jednego Boga – stwórcę świata, człowieka i wszystkiego, co go otacza. Podobnie jak chrześcijanie wierzą również, że po śmierci czeka człowieka sąd, który dobrych ludzi kieruje do raju, złych natomiast zsyła do piekła. Człowiek powinien całkowicie poddać się woli boskiej – określenie „muzułmanin” pochodzi od arabskiego słowa muslim, czyli „poddający się woli Boga”.

Muzułmanie, mimo iż uznają Mojżesza i Jezusa za pełnoprawnych proroków, to zgodnie ze swoją wiarą twierdzą, że dopiero proroctwa udzielone Mahometowi miały zawierać prawdę o Bogu i człowieku. Fundamentem wiary muzułmanów jest tzw. pięć filarów islamu. Zalicza się do nich wyznanie wiary w jedynego Boga i jego Proroka (szahadaszahadaszahada), pięciokrotną modlitwę w ciągu dnia, post w czasie świętego miesiąca ramadanuramadanramadanu, jałmużnę oraz pielgrzymkę do Mekki (hadżdż). Muzułmanie modlą się w meczetachmeczetmeczetach, a za swoją świętą księgę uznają KoranKoranKoran, czyli spisane na polecenie Abu Bakra nauki i objawienia Mahometa. Uważa się go również za najpiękniejszy przykład literatury arabskiej oraz źródło prawa muzułmańskiego zwanego szariatemszariatszariatem.

R1eWHA53Sobp1

Zdjęcie przedstawia ulicę współczesnego, arabskiego miasta. Na jej środku znajdują się dywany, a pomiędzy nimi w trzech rzędach porozstawiane pojemniki z różnorodnym jedzeniem. Po obu stronach ulicy stoją męzczyźni.

Podboje

Arabowie w VII w. rozpoczęli potężną i niezwykle skuteczną ekspansję. Do ich sukcesów przyczyniła się zarówno chęć zysku, jak i koncepcja dżihadudżihaddżihadu, czyli świętej wojny z „niewiernymi”. Muzułmanie traktowali dżihad jako religijny obowiązek. Wierzyli, że wojownicy polegli w „świętych wojnach” mają zapewnione miejsce w raju. Ponadto Arabowie górowali nad przeciwnikami szybkością przemieszczania się oraz manewrowania.

Pod koniec życia Mahometa Mekka znalazła się pod panowaniem związanych z nim muzułmanów. Zmarły w 632 r. prorok nie pozostawił po sobie spadkobierców. Na jego miejsce wspólnota wybrała Abu Bakra (632‑634), nadając mu tytuł kalifakalifkalifa, czyli następcy. W najbardziej rozpowszechnionej wersji islamu, czyli sunnityzmie, czterech pierwszych kalifów określa się mianem „prawowiernych”. Pod rządami kalifów islam w ciągu zaledwie kilkudziesięciu lat na drodze podbojów rozprzestrzenił się na ogromne tereny od Persji przez Półwysep Arabski, Palestynę, Egipt, północną Afrykę, aż po tereny Hiszpanii. W latach 717‑718 flota Arabów podjęła nieudaną próbę zajęcia Konstantynopola. Ekspansję Arabów w głąb Europy zatrzymała dopiero armia Franków, która rozbiła ich siły w 732 r. pod Poitiers. Armie kalifów dotarły także do Chin. Pomimo zwycięstwa nad rzeką Tałas w 751 r. Arabowie przerwali jednak wyprawy wojenne na Chiny.

Rezultat podbojów był zdumiewający, a wyznawcy nowej religii stali się ogromną potęgą. Imperium Arabów położone było na trzech kontynentach i rozciągało się od wybrzeży Atlantyku przez Afrykę Północną i Mezopotamię aż po Azję Środkową oraz Indie. Wewnętrzne spory doprowadziły do jednak rozpadu kalifatu w IX w. na kilka skłóconych ze sobą państw. Na podbitych obszarach Arabowie kierowali się religijnym prawem szariatu. Nie narzucali natomiast pokonanym narodom swojej religii, kultury czy zwyczajów. Do współpracy starali się pozyskiwać elity, co skutkowało arabizacją i islamizacją podbitych krain. Niemuzułmańska ludność zobowiązana była do płacenia specjalnego podatku (charadżcharadżcharadż) w zamian za ochronę.

Osiągnięcia cywilizacyjne

R1RFeXBeTDGQF1

Zdjęcie przedstawia fragment zabudowań z garbarniami. Pomiędzy prostymi, niewysokimi budynkami znajdują się liczne zbiorniki z różnokolorowymi cieczami, a wokół nich leżą skóry zwierzęce. Pomiędzy zbiornikami chodzą ludzie.

Arabowie bez większych uprzedzeń korzystali z wiedzy podbitych ludów, co przyczyniło się do rozkwitu gospodarczego podległych ich władzy obszarów. Nawiązując do doświadczeń Egipcjan oraz mieszkańców Mezopotamii, przejęli i udoskonalili irygację. Od Chińczyków nauczyli się produkcji papieru oraz hodowli jedwabników do produkcji jedwabiu. Damaszek i Bagdad, ważne centra kulturalne i gospodarcze, wyrabiały znakomitej jakości tkaniny bawełniane i lniane. Z produkcji stali słynęły warsztaty w Damaszku i Toledo. Arabscy rzemieślnicy wyspecjalizowali się w wytwarzaniu luksusowych produktów ze złota, srebra, kości słoniowej, drewnianych mebli i fajansu. Tamtejsi kupcy odgrywali ogromną rolę w dalekosiężnym handlu. Wspólnie z pośrednikami arabskimi handlowali chociażby przyprawami i jedwabiem z Dalekiego Wschodu. Na wielkie targi w Damaszku trafiały zaś produkty z Europy Środkowej i Wschodniej, takie jak wosk, bursztyn i futra.

Arabowie interesowali się też nauką. Prestiżowe ośrodki naukowe w Kordobie, Kairze i Bagdadzie cieszyły się wsparciem i ochroną władz, a uczniowie kształcili się w szkołach zwanych medresamimedresamedresami. Arabscy uczeni stworzyli algebrę i trygonometrię, rozwijali astronomię, rozpowszechnili również system dziesiętny, dlatego cyfry, jakich używamy w Europie, nazywamy arabskimi. Wykorzystali wiedzę i doświadczenia starożytnych badaczy, aby doskonalić osiągnięcia medycyny (wybitnym lekarzem średniowiecza był perski uczony i filozof Avicenna). Ponadto szanowali i pielęgnowali dorobek starożytnych Greków i Rzymian. Arabowie na podbitych obszarach zetknęli się z antycznym dorobkiem greckim m.in. za pośrednictwem tłumaczeń z języka syryjskiego (wcześniej z greckiego tłumaczeń dokonali syryjscy chrześcijanie) czy z pahlawi – języka perskiego (gdy podbili państwo Sassanidów). Dotyczyło to głównie dzieł z zakresu matematyki (Euklides) oraz filozofii (Arystoteles). To właśnie  dzięki tłumaczeniom na język arabski przetrwały liczne dzieła starożytnych uczonych. Natomiast architekci arabscy korzystali z doświadczeń Bizantyjczyków, Persów i Hindusów. Orientalne wpływy widać też w literaturze arabskiej, na przykład w Baśniach tysiąca i jednej nocy.

Rozwój kulturowy dotyczył również literatury pięknej, ale także matematyki, biologii czy geografii. Wymiana kulturowa wzmogła się jeszcze za czasów Al‑Mamuna, na początku IX w. Zapewne było to związane z ówczesnym procesem wkraczania Bizancjum w okres ożywienia intelektualnego i kulturalnego, bowiem w IX w. doszło do odnowienia uniwersytetu w Konstantynopolu. Ważną rolę odegrał powstały za rządów Al‑Mamuna w Bagdadzie Dom Mądrości, czyli akademia arabska, w której przekładano z greckich oryginałów dzieła filozoficzne i naukowe przywiezione m.in. z Bizancjum.

R1WQLpi5WG9gp

Zdjęcie przedstawia wnętrze meczetu. Na podłodze leżą wielobarwne dywany. Ściany obłożone są geometryczną, wielobarwną mozaiką aż po sufit. Pomieszczenie na pierwszym planie jest kwadratowe, prowadzą z niego w głąb mechetu trzy łukowate wejścia, Przez jedno z nich wchodzi muzułmanin w długiej szacie. W tle znajduje się ogromny, świecący żyrandol.

Słownik

Słowa kluczowe

islam, muzułmanie, Allach, Mahomet, hidżra, Mekka, Medyna, Bizancjum, islam w średniowieczu

Bibliografia

Wiek V‑XV w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii i studentów, oprac. M. Sobańska‑Bondaruk, S. Lenard, Warszawa 1997.

D. Ostapowicz, S. Suchodolski, D. Szymikowski, Od Hammurabiego do Fukuyamy, t. 1, Gdańsk 1999.

R. Michałowski, Historia powszechna. Średniowiecze, PWN, Warszawa 2012.

T. Manteuffel, Historia powszechna. Średniowiecze, PWN, Warszawa 1974.