Przeczytaj
Wojny ze Szwecją. Potop
W 1599 r. Zygmunt III Waza oficjalnie ogłosił zwierzchność Rzeczypospolitej nad Estonią, zagarniętą przez Szwecję blisko pół wieku wcześniej. Władca chciał w ten sposób pozyskać poparcie szlachty polsko‑litewskiej przeciwko swojemu wujowi, Karolowi Sudermańskiemu, z którym rywalizował o władzę w Sztokholmie. W konsekwencji armia szwedzka zaatakowała Inflanty, a przed kapitulacją Polaków i Litwinów uchroniło zwycięstwo w bitwie pod Kircholmem w 1605 r.
![Obraz przedstawia scenę batalistyczną. Na pierwszym planie widać poległych żołnierzy, leżących na ziemi, pierwszy po lewo leży na wznak, drugi po prawej stronie na plecach. Obok nich stoją dwa konie z jeźdźcami. Koń biały dosiadany jest przez żołnierza w szwedzkiego. Ubrany jest w czerwony strój, zbroję i hełm z pióropuszem. Za nim widoczni są żółnierze ze sztandarami szwedzkimi. Obok niego, na koniu hetman Jan Chodkiewicz. Ubrany jest w zbroję i żółty żupan, czapkę przyozdobioną pojedynczym piórkiem. Obok widoczna jest armata a na niej żołnierz ze sztandarem polskim. Wszędzie wokół widać poległych i żołnierzy na koniach oraz pieszych. Wszyscy obserwują rozmawiających ze sobą dowódców.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RZXv3D1HGg8Hi/1615295769/Y9c2BFo6XIsLPq7vF4i23F1hp4dIcyBk.jpg)
Rozpoznaj na obrazie głównodowodzącego wojsk polsko-litewskich, hetmana polnego litewskiego Jana Karola Chodkiewicza. Które elementy graficzne pomogły ci go zidentyfikować? Po czym można rozpoznać wojska szwedzkie?
![Rysunek przedstawia mężczyznę od piersi w górę. Mężczyzna jest w podeszłym wieku, ma wąsy i długą, siwą brodę oraz długie, lekko falowane, siwe włosy widoczne spod czarnego nakrycia głowy przypominającego myckę. Twarz ma pooraną zmarszczkami, oczy głęboko osadzone, podkrążone ze zmarszczkami mimicznymi. Nos wydatny, prosty, długi. Ubrany jest w koszule zapinaną na guziki, spod której widać wystający szeroki biały kołnierz. Na koszulę ma zarzucony kaftan obszyty na krawędzi futrem.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RdFVYgJptELKj/1615295769/24MPLS3hEGHcq3pfUsABsNKg4SZTjAgn.jpg)
Mimo zwycięstwa Polaków Szwedzi opanowali ważne punkty w Inflantach i przeszli do oblężenia Rygi. W 1609 r. Karol IX Sudermański sprzymierzył się z carem rosyjskim Wasylem IV Szujskim przeciwko królowi polskiemu. Zygmunt III Waza skupił się na działaniach przeciwko Moskwie i w kwietniu 1611 r. podpisał, zawarty na drodze dyplomatycznej i zatwierdzony przez polski sejm rozejm ze Szwecją. Walki w Inflantach były wznawiane i zawieszane aż do roku 1626, kiedy syn Karola IX Sudermańskiego, Gustaw II Adolf, posunął się dalej i przeniósł je w rejon ujścia Wisły. W trzy lata Szwedzi opanowali szereg miast nad Bałtykiem i zajęli Inflanty po Dźwinę, łącznie z Rygą. Po długich rokowaniach w 1629 r. obie strony podpisały rozejm w Starym Targu. O ile w Inflantach przywracał on stan posiadania sprzed wybuchu wojny, o tyle król szwedzki przejął szereg miast na Pomorzu. Dodatkowo Szwecja miała odtąd czerpać zyski z prawa do pobierania cła z polskiego handlu morskiego w wysokości 3,5 proc. wartości transportowanych towarów. Konflikt polsko‑szwedzki przyniósł ogromne spustoszenia na Pomorzu Gdańskim i w Prusach Książęcych, a Rzeczpospolita poniosła ogromne koszty związane nie tylko z wystawieniem własnej armii, ale również opłaceniem wspierających ją oddziałów cesarskich. Ponadto w tym czasie na północy kraju szerzyła się epidemia. Największe żniwo zebrała wśród najuboższych − chłopów oraz służby domowej i rzemieślników w miastach. Rozejm przedłużono w 1635 r. w Sztumskiej Wsi. Szwecja zgodziła się opuścić wszystkie twierdze na Pomorzu i w Prusach Książęcych oraz zaprzestać pobierania cła od przewożonych towarów. Głównym powodem, dla którego poszła na ustępstwa, była obawa przed prowadzeniem wojny na dwa fronty – Szwecja była wówczas związana walkami w Niemczech, w ramach wojny trzydziestoletniej (1618−1648). Rozejm został zerwany przez władcę Szwecji Karola X Gustawa, który w 1655 r. złamał postanowienia rozejmowe i zaatakował jednocześnie Koronę i Litwę. Szlachta w większości nie widziała sensu w prowadzeniu wojny ze względu na i tak beznadziejną sytuację w kraju (powstanie Chmielnickiego, wojna z Rosją), dlatego oddziały polskie poddawały się bez walki, a król Jan II Kazimierz Waza uciekł na Śląsk. Armia szwedzka szybko przedarła się w głąb kraju, niszcząc i grabiąc napotykane po drodze miejscowości oraz nakładając wysokie kontrybucjekontrybucje. Co więcej, elektor brandenburski i książę pruski Fryderyk Wilhelm I z dynastii Hohenzollernów stanął po stronie Karola X Gustawa, mimo zobowiązań lennychzobowiązań lennych wobec Rzeczypospolitej.
![Mapa ilustruje Rzeczpospolitą w Pierwszej połowie XVII wieku i potop szwedzki. Rzeczpospolita zapanowania Zygmunta II Wazy zajmowała część kujaw, południowo- wschodniej cześć Polski po Ukrainę, Białoruś, Litwę Łotwę. Lenna Rzeczpospolitej to obszar pomiędzy Litwą i Łotwą zwany Kurlandią. Kraje habsburskie to Śląsk w Polskiej części kraju, Czechy i część Węgier. Lenna Imperium Osmańskiego : Budapeszt, Słowacja, zachodnia strona Ukrainy. Granice Księstwa Ruskiego według ugody hadziackiej w 1658 roku przebiegały na terenie zachodniej Ukrainy przez Cudów, Mohylów, granicząc od południowej strony z Mołdawią, wschodniej z Rosją tuż przy miejscowości Hadziacz po Starodub, Homel, Mozyrz. Najazdy Szwedów na Rzeczpospolitą w latach 1600- 1660 z kierunku Estonii do granicy Łotwy z Litwą. W latach 1655- 1660 z terenu Łotwy przez Dyneburg, Kiejdany, Kowno, Stary Targ na północy Polski Oliwę, Gdańsk, Toruń, Gołąb w centralnej cześć i Polski, Zamość, Sandomierz, przez Gołąb do Torunia oraz z pomorza zachodniego przez Ujście, Warszawę, Kraków. Miasta oblegane przez Szwedów: Częstochowa, Gdańsk. Miasta zajęte przez Szwedów i oblegane przez wojska Rzeczpospolitej : Tykocin, Warszawa, Toruń, Kraków. Wojny Rzeczpospolitej z Rosją w latach 1609- 1667. Wyprawy wojsk Rzeczpospolitej ze wschodnie strony obecnej Ukrainy przez Smoleńsk do Moskwy. Najazdy wojsk rosyjskich miały miejsce w 1654 roku z Moskwy przez : Smoleńsk, Połock, Mińsk, Wilno, Kowno, Grodno, Brześć Litewski. Powstanie Bohdana Chmielnickiego w latach 1648- 1654 pochód wojsk kozackich w 1648 roku z terenu obecnego południa Ukrainy przez Korsuń, Białą Cerkiew, Piławce, Zbaraż, Zborów, Lwów, Zamość po Beresteczko. Wojny Rzeczpospolitej z Turcją w latach 1620- 1621. Wyprawa Stanisława Żółkiewskiego w 1620 roku z Kamieńca Podolskiego, Cecora do Mohylów. Działania wojsk tureckich z terenu współczesnej północy Rumunii przez Cecora, Chocim. Ważniejsze bitwy 1605 rok Kircholm, 1654 rok Smoleńsk, 1648 rok Stara Sicz, 1648 rok Korsuń, 1660 rok Cudnów, 1648 rok Piławce, 1649 rok Zbaraż, 1651 rok Beresteczko, 1620 rok Cecora, 1656 rok Gołąb, 1656 rok Warka, 1655 Częstochowa. Ważniejszy bitwy morskie 1627 rok okolice Oliwy. Ważniejsze traktaty, ugody i pokoje : 1634 rok Polanowo, 1667 rok Andruszów, 1658 rok Hadziacz, 1654 Perejesław, 1651 rok Białą Cerkiew, 1649 rok Zaborów, 1655 rok Poznań, 1667 rok Bydgoszcz, 1635 rok Sztumska Wieś, 1629 rok Stary Targ, 1637 rok Welawa, 16660 rok Oliwa, 1622 Mitawa, 1655 Kiejdany.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R1PhKzTTiXAkV/1615295770/1VgXFNJSle4VvYNrfDjZtqOXAnzSDgbH.jpg)
W której części Rzeczypospolitej skupiły się walki w czasie potopu? Do której miejscowości najbardziej wysuniętej na wschód dotarła armia Karola X Gustawa?
Brutalne zachowanie armii szwedzkiej wywołało wzrost niezadowolenia wśród społeczeństwa. W grudniu 1655 r. zwycięsko z oblężenia wyszła załoga Jasnej Góry, co pozwoliło podnieść morale walczących Polaków. Sukces ten stał się symbolem i utwierdził wiele osób w przekonaniu, że walka z protestancką Szwecją była obowiązkiem każdego katolika.
![Obraz przedstawia scenę batalistyczną szturmu klasztoru na Jasnej Górze. Centralną postacią obrazu jest mnich ubrany w białe szaty zakonne, unoszący prawa ręką krzyż, a lewą dłonią opierający się o fragment zburzonego muru. Wokół niego walczą polscy żołnierze odpierając atak wdzierających się po drabinach Szwedów. Widać odpychanie halabardami najeźdźców oraz walkę wręcz. W lewym, górnym rogu jeden z obrońców trzyma chorągiew z postacią Matki Boskiej Jasnogórskiej.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RD73JZP8ovk1z/1615295771/228wrWFoMGNyjVN14vyCyOXJHg2LIkou.jpg)
Jaki czynnik według artysty zadecydował o zwycięstwie Polaków? Uzasadnij odpowiedź.
Pod koniec 1655 r. szlachta zawiązała w Tyszowcach konfederacjękonfederację przy królu, a na pomoc Janowi Kazimierzowi ruszyły wojska austriackie. Dwa lata później król polski i Fryderyk Wilhelm I podpisali traktaty welawsko‑bydgoskie. W zamian za uniezależnienie się Prus Książęcych elektor przeszedł na stronę Rzeczypospolitej. Sojusz Karola X Gustawa z księciem Siedmiogrodu Jerzym II Rakoczym, który w 1657 r. zaatakował południowe ziemie Rzeczypospolitej, nie przyniósł większych zmian w położeniu Szwedów i w końcu zostali oni wyparci z ziem polsko‑litewskich. W 1660 r. władcy Rzeczypospolitej i Szwecji podpisali pokój w Oliwie. W rokowaniach ważną rolę odegrała Francja. Dzięki jej przychylności Szwedzi utrzymali północną część Inflant, a Jan II Kazimierz Waza na dobre zrzekł się pretensji do korony szwedzkiej. Potwierdzona została również niezależność Prus Książęcych.
Zmarnowane szanse? Wojny z Rosją
Na początku XVI w., w latach 1604−1609, armia polska interweniowała w Rosji, popierając w staraniach o przejęcie władzy Dymitra Samozwańca, domniemanego (stąd przydomek) syna zmarłego cara Iwana IV Groźnego. Pierwsza ekspedycja zakończyła się niepowodzeniem, ale w trakcie kampanii zmarł panujący wówczas Borys Godunow i w 1605 r. Duma bojarskaDuma bojarska ogłosiła jego następcą Dymitra. W reakcji na rosnące wpływy polskich magnatów na dworze moskiewskim bojarzybojarzy już po roku obwołali carem Wasyla IV Szujskiego. Szujski związał się z wrogiem Rzeczypospolitej – Szwecją, jednak nie powstrzymało to Zygmunta III Wazy od interwencji w sprawy rosyjskie. Władca ruszył na Smoleńsk, a latem 1610 r. pod Kłuszynem wojska polsko‑litewskie pokonały armię rosyjsko‑szwedzką.
![Obraz przedstawia z lotu ptaka scenę batalistyczną. Widać na nim całe pole bitwy. Puste pola przedzielone są płotami i płonącymi wiejskimi chałupami. Po prawej stronie widać osadę, obok której rozbity jest obóz wojsk szwedzkich. Poniżej większy obóz sił rosyjski. Po lewej stronie wojska polskie w widocznym ustawieniem chorągwi w szachownice. W centrum znajduje się płonąca wieś oraz żołnierze husarii uderzający w zwartym szyku z opuszczonymi kopiami. Na górze obrazu widnieje napis po łacinie: Dextra Domini Fecit Virtutem.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R2Sk5e6y8FdsN/1615295771/2NrgJ5gC0PwXtj32zkVzOf6PhDFWm70D.png)
Co można powiedzieć o przebiegu bitwy, analizując powyższy obraz? Na które pytania nasuwające się podczas analizy nie sposób odpowiedzieć? Do jakich źródeł informacji należy sięgnąć, aby to zrobić?
Zwycięstwa Polaków doprowadziły do detronizacji Wasyla IV Szujskiego. Elity rosyjskie były nawet skłonne wynieść na tron syna Zygmunta II Wazy, królewicza Władysława. Polski władca jednak sam dążył do objęcia rządów w Moskwie, a dodatkowo Szwecja psuła jakąkolwiek formę współpracy polsko‑rosyjskiej. Ostatecznie w Rosji wybuchło powstanie i 7 listopada 1612 r. polska załoga na Kremlu skapitulowała. W następnym roku carem został Michał Romanow. Jedyną korzyścią, jaką odnieśli Polacy, było odzyskanie Smoleńska (utraconego prawie sto lat wcześniej). Nowy car co prawda próbował go odebrać w latach 1632−1634, jednak pokój zawarty w Polanowie w 1634 r. potwierdził stan sprzed wybuchu konfliktu.
Wojna z Rosją została wznowiona dokładnie 20 lat później, w 1654 r., kiedy car zawarł ugodę w Perejasławiu z powstańcami Chmielnickiego. Kozacy poddali się carowi, co formalnie zakończyło ich insurekcjęinsurekcję, jednak w praktyce walki nie ustały, a stały się częścią wojny polsko‑rosyjskiej. Pod pretekstem obrony ludności prawosławnej w Rzeczypospolitej Rosja wkroczyła do Wielkiego Księstwa Litewskiego i na terytorium Ukrainy. Wojna ta była kosztowna i długa − trwała blisko 14 lat. W jej trakcie Rzeczpospolita odpierała również najazd szwedzki (1655−1660).
![Obraz przedstawia scenę mordu zakonników przez uzbrojonych żołnierzy. Trzech najeźdźców atakuje bezbronnych mnichów. Dwóch z duchownych leży już martwych. Czterech pozostałych za chwile zostanie straconych. Jednej z zakonników, stoi z prawą ręka wyciągniętą do góry, jakby w geście rozpaczy przywoływał na pomoc Boga. Po lewej stronie zakonnik stojący ze złożonymi rękoma, jakby pogodzony ze swoim losem i czekający na swoja kolej.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R1Rd13DrNVleW/1615295774/1kpH57S5scUlpv5OwRWkuA5BtazgbWRR.jpg)
Na mocy rozejmu w Andruszowie z 1667 r. Rzeczpospolita utraciła województwo czernihowskie, przeważającą część województwa smoleńskiego oraz Ukrainę Lewobrzeżną wraz z Kijowem. Postanowienia te zostały potwierdzone w Moskwie w 1686 roku przez polskie poselstwo pod wodzą Krzysztofa Grzymułtowskiego (tzw. pokój Grzymułtowskiego)
![Rozejm w Andruszowie 1667 rok. Rzeczpospolita Obojga Narodów zajmowała teren pomorza, kujaw, centralnej Polski po Ukrainę, Białoruś, Litwę. Lenna i terytoria zależne to teren Łotwy. Tereny utracone przez Rosję w 1667 roku czyli zachodnia Rosja okolice Smoleńska i Kijowa. Główne miasta: Wilno, Smoleńsk, Królewiec, Ryga, Warszawa, Lublin, Pskov, Tver, Lwów, Koszyce, Kraków, Wiedeń, Breslau, Kuttengerg, Glogau, Warszawa, Toruń, Bydgoszcz, Gdańsk, Elbląg, Stettin. Branderburgia – Prusy teren północno- zachodniej Polski, mazury po Litwę. Szwecja zajmowała obecny teren oraz Łotwę, Estonię. Saksonia to nieznaczny punkt na mapie po wschodniej granicy Niemiec. Imperium Osmańskie zajmowało teren centralnej oraz zachodniej Ukrainy. Imperium Habsburgów rejon zachodnio- południowej Polski oraz Czech. Cesarstwo Rosyjskie zajmowało teren obecnej Rosji. Dania była małym punktem zajmowała wyspę miedzy Polską a Szwecją czyli Bornholm. Polsko- rosyjskie kondominium, Zaporoże 1667 – 1686 to teren centralnej części Ukrainy.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R1VDeZlXUPH51/1645191674/HsHIyBGOA9dKGStRYdgyHVPFAFDyUJQp.png)
Z perspektywy którego państwa, oprócz Rzeczypospolitej, traktat w Andruszowie był niekorzystny? Dlaczego?
Jedyna obroniona granica. Wojny z Turcją
![Mapa przedstawia Rzeczpospolitą po 1667 roku i jej lenna to Pomorze, Kujawy, centralna część Polski, Ukraina, Białoruś, Łotwa. Obszary pod władaniem Habsbugów Austriackich to: Śląsk, Czechy, zachodnie Węgry. Najdalszy zasięg zdobyczy tureckich w 1683 roku prowadzi między Czechami a Węgrami, dalej po południowej granicy Polski przed Podole do Rumunii. Najazdy wojsk tureckich i tatarskich odbywały się z północy Rumunii w 1672 roku przez Kamieniec Podolski, Trembowla, Lwów, Zamość oraz w roku 1673 z Jassy również na północy Rumunii na Chocim. Miasta oblegane przez wojska tureckie i tatarskie to: Lwów, Trembowla, Kamieniec Podolski Wiedeń. Wyprawy Jana III Sobieskiego przeciw Turkom i Tatarom Zamość, Żurawno na południe od miasta Chocim, Jassy na północy Rumunii. Wyprawy Jana III Sobieskiego pod Wiedeń w 1683 roku miała miejsce z Krakowa na południowy-zachód pod miasto Cieszyn, Ołomuniec, Wiedeń, Preszburg, Parkany, Koszyce, Nowy Sącz. Ważne bitwy: Wiedeń 1683 rok, Kamieniec Podolski 1672 rok.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RDGZXB6a4wNv5/1615295775/1nNTGeMAaZbJEnSTGeyJ81euxuIhGNos.jpg)
Na terenach których współczesnych państw rozgrywały się walki przeciwko Turcji z udziałem Polaków?
Pod koniec XVII stulecia Rzeczpospolita również nie zaznała pokoju. W latach 1672−1676 musiała stawić czoła najazdowi tureckiemu, w wyniku którego sułtan zdobył Podole wraz z Kamieńcem PodolskimKamieńcem Podolskim. W 1683 r. król Jan III Sobieski podpisał traktat sojuszniczy z Austrią i ruszył na czele wojska polskiego pod oblężony przez Turków Wiedeń. Polski władca dowodził połączonymi armiami polsko‑austriacko‑niemieckimi, które odniosły spektakularne zwycięstwo 12 września 1683 r. (słynna odsiecz wiedeńska). W następnym roku Rzeczpospolita zasiliła szeregi antytureckiej Ligi ŚwiętejLigi Świętej. Wojny z Turcją zakończył pokój w Karłowicach w 1699 r., na mocy którego Rzeczpospolita odzyskała utracone ziemie.
![Obraz przedstawia krajobraz po bitwie. Centralną postacią jest jeździec na koniu, który wręcza list osobie stojącej obok niego. Mężczyzna na koniu ubrany jest po dworsku, w ręku trzyma buławę. Bezpośrednio za nim powiewa chorągiew z białym orłem w koronie na czerwonym tle. Wokół widać wiele postaci. Jedni stoją, inni dosiadają koni. Ubrani są po europejsku w stylu epoki. W tle widać zastępy husarii i powiewające chorągwie. Na niebie tęcza i lecący biały gołąb.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R1FWW7kOMFCQl/1615295776/15mhldffeK1XQuGMij7zRnkiHR1zBdzH.png)
Porównaj ilustrację z wizualizacją bitwy z „Wprowadzenia”. Jakie wyobrażenie o roli Polaków w wiktorii wiedeńskiej kreuje obraz Matejki? Co chciał osiągnąć artysta (jaki był jego cel)?
Krajobraz po wojnach
− Wzrost pozycji magnaterii w życiu publicznym
− Upadek autorytetu władzy monarszej
− Postępujący upadek sejmu (upowszechnianie się stosowania zasady liberum veto) i wzrost znaczenia sejmików, zwykle podporządkowanych magnatom, Gospodarka − Niskie plony (sam najazd szwedzki spowodował spadek zbiorów o 75% w porównaniu do stanu sprzed wojny)
− Zmniejszenie się hodowli zwierząt gospodarskich
− Poważne zniszczenia zabudowań w miastach i wsiach (w tym cennych obiektów gospodarczych, np. młynów, warsztatów)
− Upadek miast (rzemiosła i handlu), ich agraryzacja (utrata funkcji wytwórczej, handlowej i usługowej), Społeczeństwo i kultura − Osłabienie pozycji średniej szlachty
− Wzrost liczebności szlachty nieposesjonackiej (mającej prawa polityczne, ale nie posiadającej ziemi, a co za tym idzie dochodów)
− Umocnienie się systemu klienckiego: systemu zależności, w ramach którego magnat (patron) opiekował się szlachcicem (klientem) i jego rodziną w zamian za lojalność w polityce
− Narastanie postaw ksenofobicznych (niechętnych obcym)
− Osłabienie tolerancji religijnej (wojny toczone były z wyznawcami protestantyzmu, prawosławia i islamu); wprowadzenie kary śmierci za zmianę wyznania w 1668 r.
− Zwiększenie wymiaru pańszczyzny
− Zniszczenia cennych budowli
− Grabież dóbr kultury (skarbców, wnętrz kościołów i rezydencji, obrazów, rzeźb, luksusowych wyrobów użytku codziennego, księgozbiorów itd.)
Ludność
− zmniejszenie gęstości zaludnienia o ok. 30 proc. (ogółem z ok. 8−9 mln do ok. 6−7 mln)
Zmiany terytorialne
− zmniejszenie terytorium o 10 proc. (utrata większej części Inflant, Ukrainy Lewobrzeżnej, województwa czernichowskiego, prawie całego województwa smoleńskiego, uniezależnienie Prus Książęcych)
Skutki polityczne
− osłabienie Rzeczypospolitej na arenie międzynarodowej
− wzrost pozycji magnaterii w życiu publicznym
− upadek autorytetu władzy monarszej
− postępujący upadek sejmu (upowszechnianie się stosowania zasady liberum veto) i wzrost znaczenia sejmików, zwykle podporządkowanych magnatom
Gospodarka
− niskie plony (sam najazd szwedzki spowodował spadek zbiorów o 75 proc. w porównaniu do stanu sprzed wojny)
− zmniejszenie się hodowli zwierząt gospodarskich
− poważne zniszczenia zabudowań w miastach i wsiach (w tym cennych obiektów gospodarczych, np. młynów, warsztatów)
− upadek miast (rzemiosła i handlu), ich agraryzacja (utrata funkcji wytwórczej, handlowej i usługowej)
Społeczeństwo i kultura
− osłabienie pozycji średniej szlachty
− wzrost liczebności szlachty nieposesjonackiej (mającej prawa polityczne, ale nieposiadającej ziemi, a co za tym idzie – dochodów)
− umocnienie się systemu klienckiego: systemu zależności, w ramach którego magnat (patron) opiekował się szlachcicem (klientem) i jego rodziną w zamian za lojalność w polityce
− narastanie postaw ksenofobicznych (niechętnych obcym)
− osłabienie tolerancji religijnej (wojny toczone były z wyznawcami protestantyzmu, prawosławia i islamu); wprowadzenie kary śmierci za zmianę wyznania w 1668 r.
− zwiększenie wymiaru pańszczyzny
− zniszczenia cennych budowli
− grabież dóbr kultury (skarbców, wnętrz kościołów i rezydencji, obrazów, rzeźb, luksusowych wyrobów użytku codziennego, księgozbiorów itd.)
Słownik
(starobułg. boljarin) wielki właściciel ziemski na Rusi, Wołoszczyźnie i w Wielkim Księstwie Litewskim; w państwie carów, przed reformami Piotra I, bojarzy zajmowali drugą (po kniaziach, czyli książętach) pozycję w Dumie bojarskiej
kolegialny organ doradczy wielkich książąt moskiewskich i carów; w jej skład wchodzili reprezentanci rosyjskich warstw uprzywilejowanych, w tym bojarzy
(z łac. insurectio – powstanie) powstanie zbrojne
(z łac. confoederatio – związek, przymierze) związek skupiający większą część szlachty; zawiązywana w wyjątkowych sytuacjach, takich jak bezkrólewie lub kryzys państwowy; mogła być zwołana przeciwko królowi, ale ten mógł do niej również przystąpić; w organach konfederacji decyzje podejmowano większością głosów
(z łac. contributio – zbieranie, rozdzielanie) tu: świadczenia w pieniądzu lub naturze nakładane przez wojska na ludność terenów okupowanych
antyturecka koalicja państw zawiązana z inicjatywy papieża Innocentego XI; w jej skład wchodziły: cesarstwo niemieckie, Rzeczpospolita Wenecja i papiestwo, w 1686 r. dołączyła do niej Rosja; długoletnia wojna z Turcją zakończyła się klęską sułtana i częściowym rozbiorem imperium osmańskiego (pokój w Karłowicach, 1699)
podczas wojny polsko‑tureckiej w latach 1672‑1676, w dniach 18‑27 sierpnia 1672 r. miało miejsce oblężenie przez Turków Kamieńca Podolskiego; miasto było ważną twierdzą Rzeczypospolitej, zwaną „kluczem do Podola”; utrata Kamieńca zmusiła Rzeczpospolitą do podpisania traktatu buczackiego w 1672 r. - oddania Podola Turkom i płacenia im rocznego haraczu; na koniec wojny w 1676 r. zawarty został rozejm w Żurawnie, w wyniku którego Rzeczpospolita odzyskała część utraconych ziem Podola jednak już bez Kamieńca Podolskiego
jako lennik Rzeczypospolitej książę pruski ślubował wierność królowi polskiemu
Słowa kluczowe
potop szwedzki, kryzys XVII wieku, wojna polsko‑turecka, wojna polsko‑rosyjska, powstanie Chmielnickiego, Rzeczypospolita Obojga Narodów
Bibliografia
M. Nagielski, Z dziejów stosunków Rzeczypospolitej Obojga Narodów ze Szwecją w XVII wieku, Warszawa 2007.
W. Konopczyński, Polska a Turcja 1683–1792, Warszawa 1936.
T. Korzon, Dzieje wojen i wojskowości w Polsce, t. 2, Epoka przedrozbiorowa, Poznań 1923.
S. Ochmann‑Staniszewska, Dynastia Wazów w Polsce, Warszawa 2006.
Z. Wójcik, Traktat andruszowski 1667 roku i jego geneza, Warszawa 1959.