Wojny ze Szwecją. Potop

W 1599 r. Zygmunt III Waza oficjalnie ogłosił zwierzchność Rzeczypospolitej nad Estonią, zagarniętą przez Szwecję blisko pół wieku wcześniej. Władca chciał w ten sposób pozyskać poparcie szlachty polsko‑litewskiej przeciwko swojemu wujowi, Karolowi Sudermańskiemu, z którym rywalizował o władzę w Sztokholmie. W konsekwencji armia szwedzka zaatakowała Inflanty, a przed kapitulacją Polaków i Litwinów uchroniło zwycięstwo w bitwie pod Kircholmem w 1605 r.

RdFVYgJptELKj1

Rysunek przedstawia mężczyznę od piersi w górę. Mężczyzna jest w podeszłym wieku, ma wąsy i długą, siwą brodę oraz długie, lekko falowane, siwe włosy widoczne spod czarnego nakrycia głowy przypominającego myckę. Twarz ma pooraną zmarszczkami, oczy głęboko osadzone, podkrążone ze zmarszczkami mimicznymi. Nos wydatny, prosty, długi. Ubrany jest w koszule zapinaną na guziki, spod której widać wystający szeroki biały kołnierz. Na koszulę ma zarzucony kaftan obszyty na krawędzi futrem.

Mimo zwycięstwa Polaków Szwedzi opanowali ważne punkty w Inflantach i przeszli do oblężenia Rygi. W 1609 r. Karol IX Sudermański sprzymierzył się z carem rosyjskim Wasylem IV Szujskim przeciwko królowi polskiemu. Zygmunt III Waza skupił się na działaniach przeciwko Moskwie i w kwietniu 1611 r. podpisał, zawarty na drodze dyplomatycznej i zatwierdzony przez polski sejm rozejm ze Szwecją. Walki w Inflantach były wznawiane i zawieszane aż do roku 1626, kiedy syn Karola IX Sudermańskiego, Gustaw II Adolf, posunął się dalej i przeniósł je w rejon ujścia Wisły. W trzy lata Szwedzi opanowali szereg miast nad Bałtykiem i zajęli Inflanty po Dźwinę, łącznie z Rygą. Po długich rokowaniach w 1629 r. obie strony podpisały rozejm w Starym Targu. O ile w Inflantach przywracał on stan posiadania sprzed wybuchu wojny, o tyle król szwedzki przejął szereg miast na Pomorzu. Dodatkowo Szwecja miała odtąd czerpać zyski z prawa do pobierania cła z polskiego handlu morskiego w wysokości 3,5 proc. wartości transportowanych towarów. Konflikt polsko‑szwedzki przyniósł ogromne spustoszenia na Pomorzu Gdańskim i w Prusach Książęcych, a Rzeczpospolita poniosła ogromne koszty związane nie tylko z wystawieniem własnej armii, ale również opłaceniem wspierających ją oddziałów cesarskich. Ponadto w tym czasie na północy kraju szerzyła się epidemia. Największe żniwo zebrała wśród najuboższych − chłopów oraz służby domowej i rzemieślników w miastach. Rozejm przedłużono w 1635 r. w Sztumskiej Wsi. Szwecja zgodziła się opuścić wszystkie twierdze na Pomorzu i w Prusach Książęcych oraz zaprzestać pobierania cła od przewożonych towarów. Głównym powodem, dla którego poszła na ustępstwa, była obawa przed prowadzeniem wojny na dwa fronty – Szwecja była wówczas związana walkami w Niemczech, w ramach wojny trzydziestoletniej (1618−1648). Rozejm został zerwany przez władcę Szwecji Karola X Gustawa, który w 1655 r. złamał postanowienia rozejmowe i zaatakował jednocześnie Koronę i Litwę. Szlachta w większości nie widziała sensu w prowadzeniu wojny ze względu na i tak beznadziejną sytuację w kraju (powstanie Chmielnickiego, wojna z Rosją), dlatego oddziały polskie poddawały się bez walki, a król Jan II Kazimierz Waza uciekł na Śląsk. Armia szwedzka szybko przedarła się w głąb kraju, niszcząc i grabiąc napotykane po drodze miejscowości oraz nakładając wysokie kontrybucjekontrybucjakontrybucje. Co więcej, elektor brandenburski i książę pruski Fryderyk Wilhelm I z dynastii Hohenzollernów stanął po stronie Karola X Gustawa, mimo zobowiązań lennychzobowiązania lennezobowiązań lennych wobec Rzeczypospolitej.

Brutalne zachowanie armii szwedzkiej wywołało wzrost niezadowolenia wśród społeczeństwa. W grudniu 1655 r. zwycięsko z oblężenia wyszła załoga Jasnej Góry, co pozwoliło podnieść morale walczących Polaków. Sukces ten stał się symbolem i utwierdził wiele osób w przekonaniu, że walka z protestancką Szwecją była obowiązkiem każdego katolika.

RD73JZP8ovk1z

Obraz przedstawia scenę batalistyczną szturmu klasztoru na Jasnej Górze. Centralną postacią obrazu jest mnich ubrany w białe szaty zakonne, unoszący prawa ręką krzyż, a lewą dłonią opierający się o fragment zburzonego muru. Wokół niego walczą polscy żołnierze odpierając atak wdzierających się po drabinach Szwedów. Widać odpychanie halabardami najeźdźców oraz walkę wręcz. W lewym, górnym rogu jeden z obrońców trzyma chorągiew z postacią Matki Boskiej Jasnogórskiej.

Pod koniec 1655 r. szlachta zawiązała w Tyszowcach konfederacjękonfederacja generalnakonfederację przy królu, a na pomoc Janowi Kazimierzowi ruszyły wojska austriackie. Dwa lata później król polski i Fryderyk Wilhelm I podpisali traktaty welawsko‑bydgoskie. W zamian za uniezależnienie się Prus Książęcych elektor przeszedł na stronę Rzeczypospolitej. Sojusz Karola X Gustawa z księciem Siedmiogrodu Jerzym II Rakoczym, który w 1657 r. zaatakował południowe ziemie Rzeczypospolitej, nie przyniósł większych zmian w położeniu Szwedów i w końcu zostali oni wyparci z ziem polsko‑litewskich. W 1660 r. władcy Rzeczypospolitej i Szwecji podpisali pokój w Oliwie. W rokowaniach ważną rolę odegrała Francja. Dzięki jej przychylności Szwedzi utrzymali północną część Inflant, a Jan II Kazimierz Waza na dobre zrzekł się pretensji do korony szwedzkiej. Potwierdzona została również niezależność Prus Książęcych.

Zmarnowane szanse? Wojny z Rosją

Na początku XVI w., w latach 1604−1609, armia polska interweniowała w Rosji, popierając w staraniach o przejęcie władzy Dymitra Samozwańca, domniemanego (stąd przydomek) syna zmarłego cara Iwana IV Groźnego. Pierwsza ekspedycja zakończyła się niepowodzeniem, ale w trakcie kampanii zmarł panujący wówczas Borys Godunow i w 1605 r. Duma bojarskaDuma bojarskaDuma bojarska ogłosiła jego następcą Dymitra. W reakcji na rosnące wpływy polskich magnatów na dworze moskiewskim bojarzybojarbojarzy już po roku obwołali carem Wasyla IV Szujskiego. Szujski związał się z wrogiem Rzeczypospolitej – Szwecją, jednak nie powstrzymało to Zygmunta III Wazy od interwencji w sprawy rosyjskie. Władca ruszył na Smoleńsk, a latem 1610 r. pod Kłuszynem wojska polsko‑litewskie pokonały armię rosyjsko‑szwedzką.

R2Sk5e6y8FdsN

Obraz przedstawia z lotu ptaka scenę batalistyczną. Widać na nim całe pole bitwy. Puste pola przedzielone są płotami i płonącymi wiejskimi chałupami. Po prawej stronie widać osadę, obok której rozbity jest obóz wojsk szwedzkich. Poniżej większy obóz sił rosyjski. Po lewej stronie wojska polskie w widocznym ustawieniem chorągwi w szachownice. W centrum znajduje się płonąca wieś oraz żołnierze husarii uderzający w zwartym szyku z opuszczonymi kopiami. Na górze obrazu widnieje napis po łacinie: Dextra Domini Fecit Virtutem.

Zwycięstwa Polaków doprowadziły do detronizacji Wasyla IV Szujskiego. Elity rosyjskie były nawet skłonne wynieść na tron syna Zygmunta II Wazy, królewicza Władysława. Polski władca jednak sam dążył do objęcia rządów w Moskwie, a dodatkowo Szwecja psuła jakąkolwiek formę współpracy polsko‑rosyjskiej. Ostatecznie w Rosji wybuchło powstanie i 7 listopada 1612 r. polska załoga na Kremlu skapitulowała. W następnym roku carem został Michał Romanow. Jedyną korzyścią, jaką odnieśli Polacy, było odzyskanie Smoleńska (utraconego prawie sto lat wcześniej). Nowy car co prawda próbował go odebrać w latach 1632−1634, jednak pokój zawarty w Polanowie w 1634 r. potwierdził stan sprzed wybuchu konfliktu.

Wojna z Rosją została wznowiona dokładnie 20 lat później, w 1654 r., kiedy car zawarł ugodę w Perejasławiu z powstańcami Chmielnickiego. Kozacy poddali się carowi, co formalnie zakończyło ich insurekcjęinsurekcjainsurekcję, jednak w praktyce walki nie ustały, a stały się częścią wojny polsko‑rosyjskiej. Pod pretekstem obrony ludności prawosławnej w Rzeczypospolitej Rosja wkroczyła do Wielkiego Księstwa Litewskiego i na terytorium Ukrainy. Wojna ta była kosztowna i długa − trwała blisko 14 lat. W jej trakcie Rzeczpospolita odpierała również najazd szwedzki (1655−1660).

R1Rd13DrNVleW

Obraz przedstawia scenę mordu zakonników przez uzbrojonych żołnierzy. Trzech najeźdźców atakuje bezbronnych mnichów. Dwóch z duchownych leży już martwych. Czterech pozostałych za chwile zostanie straconych. Jednej z zakonników, stoi z prawą ręka wyciągniętą do góry, jakby w geście rozpaczy przywoływał na pomoc Boga. Po lewej stronie zakonnik stojący ze złożonymi rękoma, jakby pogodzony ze swoim losem i czekający na swoja kolej.

Na mocy rozejmu w Andruszowie z 1667 r. Rzeczpospolita utraciła województwo czernihowskie, przeważającą część województwa smoleńskiego oraz Ukrainę Lewobrzeżną wraz z Kijowem. Postanowienia te zostały potwierdzone w Moskwie w 1686 roku przez polskie poselstwo pod wodzą Krzysztofa Grzymułtowskiego (tzw. pokój Grzymułtowskiego)

Jedyna obroniona granica. Wojny z Turcją

Pod koniec XVII stulecia Rzeczpospolita również nie zaznała pokoju. W latach 1672−1676 musiała stawić czoła najazdowi tureckiemu, w wyniku którego sułtan zdobył Podole wraz z Kamieńcem Podolskimoblężenie Kamieńca PodolskiegoKamieńcem Podolskim. W 1683 r. król Jan III Sobieski podpisał traktat sojuszniczy z Austrią i ruszył na czele wojska polskiego pod oblężony przez Turków Wiedeń. Polski władca dowodził połączonymi armiami polsko‑austriacko‑niemieckimi, które odniosły spektakularne zwycięstwo 12 września 1683 r. (słynna odsiecz wiedeńska). W następnym roku Rzeczpospolita zasiliła szeregi antytureckiej Ligi ŚwiętejLiga ŚwiętaLigi Świętej. Wojny z Turcją zakończył pokój w Karłowicach w 1699 r., na mocy którego Rzeczpospolita odzyskała utracone ziemie.

Krajobraz po wojnach

Słownik

Słowa kluczowe

potop szwedzki, kryzys XVII wieku, wojna polsko‑turecka, wojna polsko‑rosyjska, powstanie Chmielnickiego, Rzeczypospolita Obojga Narodów

Bibliografia

M. Nagielski, Z dziejów stosunków Rzeczypospolitej Obojga Narodów ze Szwecją w XVII wieku, Warszawa 2007.

W. Konopczyński, Polska a Turcja 1683–1792, Warszawa 1936.

T. Korzon, Dzieje wojen i wojskowości w Polsce, t. 2, Epoka przedrozbiorowa, Poznań 1923.

S. Ochmann‑Staniszewska, Dynastia Wazów w Polsce, Warszawa 2006.

Z. Wójcik, Traktat andruszowski 1667 roku i jego geneza, Warszawa 1959.