Pojęcie metafizykimetafizykametafizyki należy do najstarszych terminów filozoficznych. Już antyczni Grecy traktowali ją jako tę dziedzinę filozofiidziedziny filozoficznedziedzinę filozofii, która – zgodnie ze swoją nazwą – dotyczy kwestii ponad- czy pozafizycznych. Dotyczyła zatem tych zagadnień rzeczywistości, które wykraczają poza fizyczne zjawiska świata, w jakim żyjemy na co dzień.

RlvcFTJgpwpW01

Obraz przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Mężczyzna ma pociągłą twarz. Jego włosy są ufryzowane. Nad uszami ułożone w dwa loki. Mężczyzna ubrany jest w surdut, kamizelkę i koszulę z haftowanymi falbanami na piersi i przy mankietach. W prawej ręce trzyma otwartą książkę.

Jako dyscyplina filozoficzna posiada więc długą tradycję, choć bez wątpienia filozofem, który poddał jej rozważania najgłębszej krytyce, był właśnie Kant. Jego drobiazgowe analizy i skrupulatne badania jasno wskazywały, w których kwestiach dotychczasowi metafizycy (filozofowie, teologowie itp.) wyrażali nieuzasadnione i nienaukowe twierdzenia na temat bytów i zjawisk, o których nie mogli mieć najmniejszego pojęcia.

Wykazał np., że wszystkie dowody na istnienie Boga, ze względu na występujące w nich mechanizmy rozumowań, da się podzielić na kilka grup, a w żadnej z nich nie występuje taki mechanizm, który można uznać za dowód w sensie logicznym.

R17F28FO5t8GZ1

Zdjęcie przedstawia stronę rękopisu w języku greckim.

W myśl Kantowskiego podziału na rozum praktyczny (ten, którym posługujemy się w życiu codziennym) i rozum czysty (czyli teoretyczny, naukowy) kwestie metafizyczne musiałyby należeć do przedmiotu rozważań tego drugiego. Problem jednak w tym, że idee takie jak Bóg, dusza ludzka czy wszechświat – co również zostało przez Kanta wykazane – to tak zwane idee regulatywneidea regulatywnaidee regulatywne, a więc te, których rozum ludzki nie jest w stanie przeniknąć, a samo ich przeniknięcie oznaczałoby absolutny kres poznania (a więc niemożliwy do osiągnięcia moment, w którym wiemy już dosłownie wszystko).

Kant uderzał więc w same fundamenty dotychczasowej metafizyki, nie oznacza to jednak, że jego celem było wyrugowanie z filozofii wszelkich zagadnień metafizycznych. Niemiecki filozof pragnął jedynie, aby metafizyka powróciła jako dyscyplina zupełnie naukowa, oczyszczona z tych kwestii, do których poprzedni metafizycy odnosili się w sposób urągający racjonalnemu, poprawnemu myśleniu. Jednym z przykładów tych dążeń mogą być właśnie jego rozważania z zakresu metafizyki moralności.

Zacznijmy od kwestii wyjściowej. Kant w zasadniczy sposób zgadza się z antycznym podziałem filozofii na logikę, fizykę i etykę. Uważa, że taki podział nie wymaga żadnych zmian, pozwala sobie jedynie na pewien komentarz do niego. Otóż wszystkie trzy dziedziny dotyczą poznania rozumowego, chociaż pierwsza jest nauką formalną, a dwie pozostałe to reprezentantki nauk materialnych.

R1LzM8TGbIibs1

Zdjęcie przedstawia rozbite na pół jajko. W lewej skorupce widać żółtko. Skorupki leżą zanurzone w rozlanym białku.

Oznacza to, że logika jest czysto formalna, czysto teoretyczna. Działa na płaszczyźnie samych pojęć, bez odnoszenia się do świata materialnego, a zatem nie posiada swej strony materialnej. Fizyka i etyka należą zaś do nauk materialnych, gdyż mogą posiadać stronę empiryczną. Dotyczą bowiem zagadnień praktycznych.

Pierwsza odnosi się do praw fizycznych, rządzącym światem i odpowiada na pytanie „Jak jest?”.

Druga odnosi się do praw moralnych, jakie powinny rządzić ludzkim działaniem, i w tym kontekście odpowiada na pytanie „Jak być powinno?”. Obie wymagają więc odrębnej metafizyki, a więc namysłu teoretycznego, który poprzedza praktykę. W przypadku fizyki jest to metafizyka przyrody, zaś w przypadku etyki – metafizyka moralności.

Możemy powiedzieć, że wyjściowym przekonaniem w Kantowskich rozważaniach jest stwierdzenie, iż tym, co odróżnia człowieka od zwierząt, co konstytuuje jego istotę i decyduje o jego uprzywilejowanej pozycji w świecie, jest rozum. Dzięki rozumowi człowiek może na płaszczyźnie fizyki odkrywać prawa, jakimi rządzi się świat (czy dokładniej: nakładać na poznawany świat logiczne prawa rozumu, które umożliwiają jego zrozumienie i funkcjonowanie w nim), a na płaszczyźnie etyki – zgłębiać własną istotę, przez co odkryje uniwersalne zasady, według których powinien kształtować swoje działania. Dotychczas powstałe koncepcje etyczne wynikały ze stopniowego analizowania poszczególnych codziennych sytuacji z ludzkiego życia. Wyciągano z nich konkretne teoretyczne wnioski, w oparciu o które starano się konstruować ogólne prawa moralne.

Zdaniem Kanta jest to największy błąd, jaki można popełnić. Ten sposób uprawiania zdroworozsądkowej etyki sprawił, że w całej dotychczasowej nauce moralnej pojawiła się nieprzebrana wręcz ilość koncepcji, których normy nie mogą mieć rangi praw powszechnie obowiązujących. Charakter praw powszechnie obowiązujących mogą mieć jedynie prawa wywiedzione w sposób „czysty”, teoretyczny, a więc wynikające z czystej spekulacji rozumu. Na takich spekulacjach (rozumowaniach) polega właśnie metafizyka moralności. Tak jak w przypadku fizyki rozum wyznacza konkretne, powszechnie obowiązujące prawa świata fizycznego, tak w etyce rozum ma odkrywać konieczne, racjonalne prawa moralności.

Rozum sprawia, że w przypadku człowieka wola zawsze jest wolną wolą. Człowiek jest istotą rozumną, która sama za siebie podejmuje w pełni świadome decyzje. Na skutek rozumnego, racjonalnego namysłu człowiek podejmuje konkretne decyzje, które przekształca w działanie. Właśnie przez to, że rozum poprawnie myślącego człowieka kieruje jego wolą, człowiek realizuje te działania, które uznaje za działania dobre. Na tym właśnie polega poczucie obowiązku: wiemy, że jesteśmy istotami posiadającymi wolną wolę, jednak sam rozum sprawia, że czujemy się zobowiązani do działań, które realizują w świecie ideę dobra. Wolna wola działa więc w oparciu o poczucie obowiązku, które dyktuje jej rozum.

Tak jak w przyrodzie wszystko działa w oparciu o rozumne prawa (zasady fizyki), tak też w moralności ludzkie działania powinny wynikać z poczucia obowiązku realizowania rozumnych praw (zasad moralnych). Prawa postępowania moralnego (a więc dobrego) muszą więc – jak już wiemy – przyjmować charakter praw ogólnie obowiązujących. Poczucie obowiązku moralnego, a więc dobrowolną chęć przestrzegania pewnych praw moralnych, zwiemy imperatywem. Czy też odwrotnie: aby wolna wola mogła być uznana za wolę dobrą, musi spełniać powszechnie obowiązujące, rozumne prawa moralne, które wyrażają się w postaci imperatywów moralnych.

Przedstawiamy tutaj skomplikowane pojęcia i ważne relacje, jakie zachodzą między nimi. Pozwólmy sobie więc na podsumowanie, które nieco wyjaśni poruszone kwestie. Otóż człowiek jest istotą rozumną, posiada zatem wolną wolę. Ponieważ posiada wolną wolę, musi zachowywać się rozumnie, czyli racjonalnie. Sprawia to, że jego działania muszą wynikać z poczucia obowiązku realizowania idei dobra. Muszą więc być zawarte w pewnych ogólnych, rozumnych prawach moralnych, które – będąc prawami – muszą mieć rangę zasad powszechnie obowiązujących. Poczucie moralnego nakazu spełniania pewnych ogólnych praw moralnych zwiemy imperatywem moralnym.

Kluczowy jest tutaj podział imperatywów na hipotetyczny i kategoryczny. Zarówno ich rodzaje, jak i nazwy są łatwe do zrozumienia i zapamiętania. Imperatyw hipotetyczny przypomina swą konstrukcją hipotezę i zawsze działa na zasadzie implikacji „Jeżeli…, to…”. Jego mechanizm jest raczej oczywisty – „Jeżeli będę odnosił się z szacunkiem do sąsiadów, to będę z nimi żył w dobrosąsiedzkich stosunkach”. Jak widzimy, jest to imperatyw dość „szczegółowy”, dotyczy bowiem konkretnych sytuacji naszego życia. Służy on realizacji dobra moralnego w tym znaczeniu, że zawsze odnosi się do konkretnych, godnych osiągnięcia celów.

Z kolei imperatyw kategoryczny przyjmuje formę ogólną i ma kształt prawa powszechnie obowiązującego, dotyczącego wszystkich możliwych sytuacji naszego życia. Nie mówi, jak mamy postępować, aby osiągnąć konkretny cel, lecz stanowi formę nakazu dotyczącego każdej możliwej sytuacji. Choć występuje w trzech formach, w jakich spisał go sam Kant, to ma proste, ogólne przesłanie, które da się wyrazić następująco: Postępuj zawsze w ten sposób, w jaki chciałbyś, aby postępowali wszyscy ludzie na całej Ziemi. W tym brzmiącym banalnie stwierdzeniu zamyka się cała Kantowska metafizyka moralności. Rozpatrzmy pewien przykład. Jeśli wiem, że moje obecne problemy finansowe są przejściowe i mogę być spokojny, to mam prawo okłamać moją mamę, że wszystko u mnie w porządku, bo po prostu nie chcę wpędzać w niepotrzebne zaniepokojenie bliskiej mi osoby.

Takie podejście spełnia zasadę wolnej woli kierowanej dobrymi intencjami w oparciu o racjonalne poczucie obowiązku względem bliskich. Wszystkie normy wskazane przez Kanta wydają się więc spełnione. Jest to jednak sprzeczne z zasadą powszechnie panującego prawa moralnego, jakie wskazuje nam imperatyw kategoryczny. Nie chcę bowiem, aby wszyscy ludzie kłamali, nawet gdy kieruje nimi dobra wola, zatem w tym przypadku imperatyw kategoryczny przyjmuje prostą wykładnię: „Nigdy nie kłam”.

R1YBgvaaxloud1

Zdjęcie przedstawia tabliczkę ciemnej czekolady. Jest ona częściowo pokryta sreberkiem.

Głównym pojęciem etyki i wszelkiej nauki moralnej jest oczywiście pojęcie dobra. Czysto teoretyczny namysł winniśmy więc – zdaniem Kanta – rozpocząć od wskazania tego, co można nazwać dobrem absolutnym czy też dobrem samym w sobie. Inaczej rzecz ujmując: to, co jest prawdziwym dobrem, musi być uważane za dobro bez względu na kontekst, okoliczności itd. Filozof jasno wskazuje, że absolutnie i prawdziwie dobra, jest tylko dobra wola. Wszelkie inne rodzaje dobra, jakie jesteśmy sobie w stanie pomyśleć, to zawsze dobra „ze względu na coś”.

R11tayrKGy3vQ

Zdjęcie przedstawia krajobraz miejski. Na pierwszym planie widać ulicę, przy której stoi szereg domów jednorodzinnych. Przed domami rosną drzewa, stoją zaparkowane samochody. Na drugim planie widać wieżowce.

Rijj3pGDnG1Nc1

Zdjęcie przedstawia dwie złote rybki.

Dobra wola jest dobrem samym w sobie, gdyż jest dobra bezwarunkowo, a nie „ze względu na coś”. Właśnie dlatego jest dobrem absolutnym, a więc dobrem niczym nieuwarunkowanym. Nawet jeśli z naszej dobrej woli wynikają działania, które dają negatywne, a nawet złe skutki, dobra wola nie przestaje być dobrą. Kolokwialnie rzecz ujmując: jeśli „chcemy dobrze”, to nasza wola jest dobra, a my – bez względu na efekty naszych działań – pozostajemy dobrymi ludźmi.

Rozum sprawia, że w przypadku człowieka wola zawsze jest wolną wolą. Człowiek jest istotą rozumną, która sama za siebie podejmuje w pełni świadome decyzje. Na skutek rozumnego, racjonalnego namysłu człowiek podejmuje konkretne decyzje, które przekształca w działanie. Właśnie przez to, że rozum poprawnie myślącego człowieka kieruje jego wolą, człowiek realizuje te działania, które uznaje za działania dobre. Na tym właśnie polega poczucie obowiązku: wiemy, że jesteśmy istotami posiadającymi wolną wolę, jednak sam rozum sprawia, że czujemy się zobowiązani do działań, które realizują w świecie ideę dobra. Wolna wola działa więc w oparciu o poczucie obowiązku, które dyktuje jej rozum.

Tak jak w przyrodzie wszystko działa w oparciu o rozumne prawa (zasady fizyki), tak też w moralności ludzkie działania powinny wynikać z poczucia obowiązku do realizowania rozumnych praw (zasad moralnych). Prawa postępowania moralnego (a więc dobrego) muszą więc – jak już wiemy – przyjmować charakter praw ogólnie obowiązujących. Poczucie obowiązku moralnego, a więc dobrowolną chęć przestrzegania pewnych praw moralnych, zwiemy imperatywem. Czy też odwrotnie: aby wolna wola mogła być uznana za wolę dobrą, musi spełniać powszechnie obowiązujące, rozumne prawa moralne, które wyrażają się w postaci imperatywów moralnych.

Przedstawiamy tutaj skomplikowane pojęcia i ważne relacje, jakie zachodzą między nimi. Pozwólmy więc sobie na podsumowanie, które nieco wyjaśni poruszone kwestie. Otóż człowiek jest istotą rozumną, posiada więc wolną wolę. Przez to, że posiada wolną wolę, musi zachowywać się rozumnie, czyli racjonalnie. Sprawia to, że jego działania muszą wynikać z poczucia obowiązku realizowania idei dobra. Muszą zatem być zawarte w pewnych ogólnych, rozumnych prawach moralnych, które – będąc prawami – muszą mieć rangę zasad powszechnie obowiązujących. Poczucie moralnego nakazu spełniania pewnych ogólnych praw moralnych zwiemy imperatywem moralnym.

Kluczowym jest tutaj podział na imperatyw hipotetyczny i kategoryczny. Zarówno ich rodzaje, jak i nazwy są łatwe do zrozumienia i zapamiętania. Imperatyw hipotetyczny przypomina swą konstrukcją hipotezę i zawsze działa na zasadzie implikacji „Jeżeli…, to…”. Jego mechanizm jest raczej oczywisty – „Jeżeli będę odnosił się z szacunkiem do sąsiadów, to będę z nimi żył w dobrosąsiedzkich stosunkach”. Jak widzimy, jest to imperatyw dość „szczegółowy”, bowiem dotyczy konkretnych sytuacji naszego życia. Służy on realizacji dobra moralnego w tym znaczeniu, że zawsze odnosi się do osiągnięcia konkretnych, godnych osiągnięcia celów.

Z kolei imperatyw kategoryczny przyjmuje formę ogólną i ma kształt prawa powszechnie obowiązującego, dotyczącego wszystkich możliwych sytuacji naszego życia. Nie mówi jak mamy postępować, aby osiągnąć konkretny cel, lecz stanowi formę nakazu dotyczącego każdej możliwej sytuacji. Choć występuje w trzech formach, w jakich spisał go sam Kant, to ma proste, ogólne przesłanie, które da się wyrazić następująco: Postępuj zawsze w ten sposób, w jaki chciałbyś, aby postępowali wszyscy ludzie na całej Ziemi. W tym brzmiącym banalnie stwierdzeniu zamyka się cała Kantowska metafizyka moralności. Rozpatrzmy pewien przykład. Jeśli wiem, że moje obecne problemy finansowe są przejściowe i mogę być spokojny, to mam prawo okłamać moją mamę, że wszystko u mnie w porządku, bo po prostu nie chcę wpędzać w niepotrzebne zaniepokojenie bliskiej mi osoby.

Takie podejście spełnia zasadę wolnej woli kierowanej dobrymi intencjami w oparciu o racjonalne poczucie obowiązku względem bliskich. Wszystkie normy wskazane przez Kanta wydają się więc spełnione. Jest to jednak sprzeczne z zasadą powszechnie panującego prawa moralnego, jakie wskazuje nam imperatyw kategoryczny. Nie chcę bowiem, aby wszyscy ludzie kłamali, nawet gdy kieruje nimi dobra wola, zatem w tym przypadku imperatyw kategoryczny przyjmuje prostą wykładnię: „Nigdy nie kłam”. Jest to o tyle istotne, że ludzie, którzy przecież nie są w stanie żyć w pojedynkę, tworzą społeczeństwo, które musi kierować się powszechnie obowiązującymi zasadami moralnymi. Służą one normalizacji ogólnoludzkich stosunków i krzewieniu idei dobra. Każdy człowiek winien chcieć działać racjonalnie, a przez to właśnie przejawiać dobrą wolę w swym postępowaniu. Rozumni ludzie dobrej woli, tworzący społeczeństwo, zawsze zgodzą się, że życiu społecznemu grozi rozpad, jeśli imperatyw „Nigdy nie kłam” nie będzie respektowany.

Kończąc swe rozważania na temat metafizyki moralności Kant powraca do zagadnienia, którym je rozpoczął. Jak pamiętamy, fizyka i etyka należą do grupy nauk materialnych, a więc tych, które posiadają swą sferę empiryczną, wymagającą teoretycznego namysłu.

W pierwszym przypadku jest to metafizyka świata przyrody, w drugim – metafizyka moralności. Pierwsza tworzy racjonalne prawa funkcjonowania świata, druga – racjonalne prawa ludzkiego postępowania. Zasadne wydaje się więc pytanie o to, jaki efekt przyniesie pełna realizacja powszechnie obowiązujących praw moralnych. W tym miejscu znów pojawia się analogia do fizycznego świata przyrody. Kant powołuje się więc na pojęcie „państwa przyrody”, choć – jak się wydaje – w języku polskim bardziej adekwatny okazałby się termin „królestwo”. Mówimy przecież często o „królestwie zwierząt” czy nawet o „królestwie przyrody”. Mamy wtedy na myśli właśnie fakt, że jest to zamknięty, spójny i wewnętrznie uporządkowany zbiór wszystkiego, co istnieje, w którym dostrzegamy ogólnie panujące prawidła świata przyrodniczego. Dlatego też Kant, opisując idealnie funkcjonujące społeczeństwa, w których realizowane są powszechnie obowiązujące prawa moralne, nazywa „państwem celów”. Jeśli bowiem zasady, które wskazuje imperatyw kategoryczny, zapanują powszechnie, to z życia społecznego wyrugowane zostanie wszelkie zło moralne, a wszystkim jego członkom przyświecać będą racjonalne, wspólne cele.

Słownik