Przeczytaj
Węgrzy – Madziarzy. Pochodzenie i organizacja plemienna
Węgrzy to lud pochodzenia ugrofińskiego. Na podstawie badań antropologicznych można stwierdzić, iż najbardziej spokrewnieni są z plemionami zamieszkującymi zachodnią Syberię. Wspólnota etniczna Węgrów zaczęła się formować w I tysiącleciu n.e. na terenie pomiędzy Jeziorem Aralskim a środkowym Uralem. Tak charakteryzuje ich historyk Norman Davies:
Europa. Rozprawa historyka z historiąOstatnimi nomadami, którzy skolonizowali środkową Europę, byli Madziarzy. Wywodzili się z ugryjskiej gałęzi plemion ugrofińskich, a ich pierwsza znana ojczyzna leżała na wschód od Uralu, w dolinie rzek Irtysz i Ob. W trzecim tysiącleciu p.n.e. rozstali się ze swoimi fińskimi krewniakami. Od tego czasu zajmowali kolejno różne obszary południowych stepów, stopniowo przystosowując się do koczowniczego trybu życia. Zatrzymali się najpierw w Magna Hungaria między Kamą i Uralem, potem w Lebedii na północ od Morza Azowskiego, i wreszcie w krainie Etelköz, czyli w „międzyrzeczu” Dniepru i Dniestru. Na stepach w pierwszym tysiącleciu Madziarowie sąsiadowali ze Scytami, Sarmatami, Alanami, Bułgarami, Chazarami, Uzami i Pieczyngami. Byli już podzieleni na swoje siedem plemion: Nyék, Kűrt‑Gyarmat, Tarján, Jenő, Kér, Köszi i Megyer; nazwą ostatniego zaczęto później obejmować całą grupę. Źródła bizantyjskie wspominają o handlu niewolnikami, prowadzonym przez Madziarów za pośrednictwem portów nad Morzem Czarnym.
Źródło: Norman Davies, Europa. Rozprawa historyka z historią, tłum. E. Muskat-Tabakowska, Kraków 2010, s. 330.
Na czele tak ukształtowanej społeczności stał książę. Dowodził on zarówno swoją przyboczną drużyną, jak i pospolitym ruszeniem. Ludność zajmowała się uprawą roli i hodowlą zwierząt.
Pod koniec IX stulecia Węgrzy pod wodzą ArpadaArpada – wodza plemienia Megyer i założyciela dynastii, która władała Węgrami do XIV w. – osiedlili się w Kotlinie Panońskiej. Przybyli bezpośrednio ze stepów leżących na północ od Morza Czarnego i znaleźli się pomiędzy mieszkającymi tam plemionami słowiańskimi. Grupy węgierskich łupieżców zaczęły najeżdżać Słowian, z których część uległa asymilacji. Dzięki agresywnej, ekspansywnej polityce Madziarzy, w przeciwieństwie do Bułgarów, zachowali swoją kulturę i język. Po całkowitym opanowaniu obszarów Niziny Panońskiej węgierskie hordy ruszyły dalej, ku mocarstwu karolińskiemu.
Wierzenia
W czasach przedchrześcijańskich węgierskie wierzenia opierały się na swoistej mitologii. Zawierała ona wyobrażenia związane z powstaniem, budową i funkcjonowaniem świata. Centralne miejsce w mitologii zajmował Bóg (Isten), zwany też Starym Bogiem (Öregisten). Przeciwieństwem Boga był Diabeł (Ördög), utożsamiany z ciemnością i złem. Według niektórych wersji mitów to Diabeł wraz z Bogiem wspólnie wykreowali świat. Ważną rolę w wierzeniach przedchrześcijańskich odegrały zjawiska szamanizmuszamanizmu oraz totemizmutotemizmu, charakterystyczne dla ludów stepowych w Azji. Szamanom przypisywano zdolność kontaktowania się z bóstwami. Ich rola polegała m.in. na wróżeniu i zmienianiu pogody np. przez wywołanie gradu albo deszczu.
Z czasem, pod wpływem kontaktów z innymi ludami, doszło do wymieszania się elementów dawnej węgierskiej mitologii i innych religii, głównie chrześcijaństwa. Znamiennym tego przykładem jest Szczęśliwa Pani (Istenanya)Szczęśliwa Pani (Istenanya) – pierwotnie bogini pogańska, którą później właściwie utożsamiono z Matką Boską.
Groźni najeźdzcy
Średniowieczni kronikarze, opisując postępowanie i sposób życia Węgrów, wywodzili ich pochodzenie od groźnego ludu Hunów. Tak wspomina o nich Gall Anonim:
Kronika polskaZiemia słowiańska tedy, która na północy dzieli się czy też składa z takich osobnych krain ciągnie się […] od Tracji zaś poprzez Węgry – zajęte niegdyś przez Hunów, zwanych też Węgrami [...].
Źródło: Gall Anonim, Kronika polska, tłum. R. Grodecki, Wrocław 2003, s. 10.
A niemiecki mnich Widukind z Korbei w swoich Dziejach Sasów pisze O Węgrach, co i Awarami są zwani:
Dzieje Sasów oraz Roczniki korbejskie i Roczniki hildesheimskieAwarowie jak myślą niektórzy, to pozostałości Hunów. Hunowie pochodzą od Gotów, ci zaś jak podaje Jordan wzięli się z wyspy Sulza (Skandza/Skania). Sama nazwa Gotów wywodzi się od imienia wodza – Goth. […] Kiedy wojna domowa już dobiegła kresu, znowu do Saksonii wkroczyli Węgrzy, palili miasta i osady, krew rozlewając i siejąc wszelkie wyludniające spustoszenie.
Źródło: Widukind, Dzieje Sasów oraz Roczniki korbejskie i Roczniki hildesheimskie, tłum. G.K. Walkowski, Bydgoszcz 2003, s. 51.
To ofiary Madziarów kojarzyły ich i porównywały z brutalnymi podwładnymi Attyli, a najeźdźcom to imponowało. Negatywny obraz Węgrów wiązał się z najazdami i dziką bezwzględnością wobec przeciwnika.
Węgrzy jako siła militarna wyspecjalizowali się w konnych atakach, które wspierali łucznicy. Przyjmuje się, że między wiekiem IX a X zorganizowali 50 potężnych wypraw zbrojnych w kierunku państw zachodniej Europy. Miały one charakter cykliczny, a podłoże rabunkowe – lecz nie tylko. Węgrzy dokładnie przygotowywali się do wypraw, wykorzystując zwiad, dyplomację i podstęp. Szczególnym tego przykładem może być sprawa opanowania państwa wielkomorawskiegopaństwa wielkomorawskiego. Szeroko zakrojone przedsięwzięcie militarne odniosło sukces dzięki osłabieniu czujności władcy morawskiego. Obdarowany drogocennymi prezentami wyraził zgodę na osiedlenie się Madziarów na obszarze Wielkich Moraw, a następnie został przez nich zgładzony.
Po wkroczeniu na terytorium wroga armie madziarskie dzieliły się na mniejsze oddziały i rozpraszały. Szybkość ich przemieszczania się wywoływała wrażenie ogromnej liczby wojska. Węgrzy łupili miejscową ludność i wymuszali daniny, dochodziło do niszczenia, rabunków i mordów. Często również współpracowali z armiami innych państw jako płatni – tymczasowi – sojusznicy władców. Norman Davies praktyki Węgrów opisuje następująco:
Europa. Rozprawa historyka z historiąPrzez 60 lat – od roku 895 do 955 – bandy Madziarów rok w rok przetaczały się jak burza przez obszary byłego imperium Karolingów. Nie byli ani trochę mniej krwiożerczy od wikingów, natomiast o wiele od nich szybsi. Byli mistrzami w sztuce szantażu i wymuszali na swoich ofiarach ogromne sumy albo jako daninę, albo jako okup. W 899 roku nad rzeką Brentą rozbili w proch oddział wojsk Italii. W 904 r. zalali Morawy, w 907 – Bawarię, w 922 – Saksonię. W latach czterdziestych X wieku czuli się już zupełnie bezkarni w śmiałych wypadach na Apulię, Aragonię i Akwitanię. Trafili na równego sobie przeciwnika dopiero wtedy, gdy książęta i rycerstwo niemieckie postanowili się zjednoczyć, żeby wspólnie stawić czoło sprawcom kolejnego najazdu na Bawarię w roku 955.
Źródło: Norman Davies, Europa. Rozprawa historyka z historią, Kraków 2010, s. 350.
Bitwa na Lechowym Polu
Jedna z najważniejszych bitew średniowiecznej Europy okazała się też kluczowa dla Węgrów. W 955 r. monarchia niemiecka postanowiła sprowokować Węgrów i stworzyć front, który powstrzymałby męczące madziarskie najazdy. W lipcu 955 r. oddziały węgierskie rozpoczęły działania na terenie Bawarii. Po miesiącu Węgrzy sforsowali rzekę Lech i zaczęli się gromadzić pod Augsburgiem, którego obroną kierował biskup Ulryk. Główne walki rozegrały się między 10 a 12 sierpnia. Początkowo wojsko madziarskie zaatakowało tylną kolumnę Niemców wspieranych przez Czechów i odniosło sukces. Rozgromili kolejno Czechów, dwa oddziały szwabskie i złupili tabory. Ostatecznie jednak starcie zakończyło się wygraną Niemców. Pełny obraz bitwy przedstawił niemiecki historyk Gerd Aldhoff:
Ottonowie. Władza królewska bez państwaWęgrzy wyszli na spotkanie maszerujących wojsk. Na polach obok rzeki Lech, blisko Augsburga, rozegrała się jedna z ważniejszych bitew średniowiecznych. Z badań historyków wynika, że Otto podzielił swe wojsko na kilka oddziałów, prawdopodobnie pięć, i całkowicie panował nad sytuacją, dzierżąc w dłoni włócznię św. Maurycego. […] Węgrzy słabo rozpoznali siły i ugrupowanie wojsk niemieckich. Czołowe oddziały Bawarów i Szwabów wzięli za siły główne, tymczasem za plecami tego rycerstwa, ustawionego ławą, były jeszcze trzy kolumny marszowe, rozciągnięte w głąb. Podjęli swoje zwyczajne działania bojowe, czyli ostrzał z łuków i próby rozluźnienia szyków wroga. Silna straż przednia Niemców postąpiła zgodnie z zaleceniami poprzedniego króla Henryka – przeczekała ostrzał i ruszyła do natarcia. Węgrzy z łatwością oskrzydlili te oddziały swymi grupami zasadzkowymi, lecz tym razem nie zdołali zacisnąć „cęgów” na ich tyłach – z głębi ugrupowania wyszły szarże ottońskich „legionów” odwodowych. Prawe skrzydło węgierskie, mające sporo miejsca na manewrowanie, po zażartym boju musiało ustąpić. Lewe, skrępowane rzeką Lech, nie miało miejsca na uniki, czy nawet cofnięcie się, gdyż za ich plecami trwał bój centralnych oddziałów obu stron. Otto rzucił do walki ostatnie swe oddziały – Czechów Bolesława. Przełamano opór w środku, odcinając prawe skrzydło węgierskie i odpychając je od reszty szyku. Tym samym wojska węgierskiego centrum zostały przeskrzydlone przez oddziały Niemców. Aby uniknąć klęski, Węgrzy musieli się cofnąć. Za nimi był jednak gród Augsburg i rozlewiska wezbranej rzeki Lech. Dużą część sił węgierskich okrążono, stłoczono i przyparto do rzeki. W takiej walce nie mieli już najmniejszych szans z pancernymi jeźdźcami.
Źródło: Gerd Althoff, Ottonowie. Władza królewska bez państwa, tłum. M. Tycner-Wolicka, Warszawa 2009.
Niedobitki Madziarów usiłowały opuścić Bawarię, lecz zostały rozgromione w pojedynczych starciach. Podczas odwrotu zginęły tysiące Węgrów, wielu zaś potopiło się w rzece. Dla pokonanych oznaczało to koniec najazdów na zachodnią Europ oraz łupów i haraczy ściąganych z tamtejszych państw.
Chrzest i powstanie monarchii węgierskiej
Dotkliwa klęska zmusiła Węgrów do zmiany koczowniczego trybu życia oraz próby zorganizowania stabilnego państwa. Stworzenie podstaw monarchii ułatwiły wzorce organizacyjne zaczerpnięte m.in. z państwa morawskiego, zwłaszcza dotyczące sieci grodów oraz służebnych osad. Podobne rozwiązania u zarania swej państwowości zastosowały państwa czeskie i polskie. Do przyspieszenia procesu państwowotwórczego przyczynił się książę GejzaGejza, który przyjął w 974 r. chrzest w obrządku łacińskim. Jego syn Stefan I ŚwiętyStefan I Święty, który swoje działania opierał na współpracy z Niemcami, schrystianizował cały kraj, choć spore wpływy na madziarskie tereny wywierał także Kościół bizantyjski. W roku 1000 cesarz Otton IIIOtton III wespół z papieżem wydali zgodę na koronację Stefana oraz utworzenie odrębnej węgierskiej metropolii kościelnej w Ostrzyhomiu.
Korona św. Stefana I WielkiegoKorona św. Stefana I Wielkiego jest niezwykle ważnym symbolem narodowym dla Węgrów, widnieje m.in. na herbie i godle państwowym. Była insygnium koronacyjnym władców Węgier od XI w. aż do 1916 r. Obejrzyj poniższą galerię interaktywną, aby dowiedzieć się więcej również o innej relikwii związanej z królem węgierskim.
Słownik
Szczęśliwa Pani, bóstwo w pierwotnej religii Węgrów; opiekunka kobiet w połogu i macierzyństwa; po chrystianizacji Węgrów utożsamiana z Matką Boską
zestaw wierzeń i praktyk, w których kontakt ze światem duchów możliwy jest dzięki postaci szamana (pośrednika między ludźmi a zaświatami), wprawiającego się w trans
zespół wierzeń, których podstawą jest wiara w mistyczną, nadprzyrodzoną łączność między człowiekiem (albo grupą ludzi) oraz zwierzęciem, rośliną czy przedmiotem (totemem)
Święta Korona, insygnium koronacyjne węgierskich królów od XI w. do 1918 r.; wiąże się z nią pojęcie Krajów Korony Świętego Stefana – w ten sposób określano tereny, które podlegały władzy królów węgierskich, a w okresie od 1867 do 1918 r. węgierską część Austro‑Węgier; przechowywana jest w budynku parlamentu w Budapeszcie
koczowniczy lud wywodzący się ze stepów południowej Rosji, który ok. 370 r. najechał Europę; rzymskie źródła opisują go jako plemię bezwzględnych i brutalnych wojowników; przemieszczając się po Azji i Europie, Hunowie przyczynili się do tzw. wielkiej wędrówki ludów, która zmieniła obraz kontynentu europejskiego, a także do upadku cesarstwa zachodniorzymskiego; ze względu na podobieństwo w prowadzeniu wypraw wojennych oraz brutalność Węgrzy porównywani byli z Hunami, a z czasem zaczęto uważać, że plemiona węgierskie wywodzą się od Hunów
inaczej Wielkie Morawy, wczesnośredniowieczne państwo słowiańskie, które powstało prawdopodobnie na początku IX w. na terenie dzisiejszych Moraw; rządziła nim dynastia założona przez Mojmira; swój rozkwit przeżyło za czasów Świętopełka I (871–894), po którego śmierci rozpoczęły się walki wewnętrzne, a osłabione państwo nie było w stanie obronić się przed najazdem koczowniczych Węgrów i upadło na początku X w.
Słowa kluczowe
Węgry, Madziarzy, Nizina Panońska, najazdy, państwo wielkomorawskie, Niemcy, Lechowe Pole, Stefan I Wielki, chrzest, Korona św. Stefana, monarchia węgierska, Europa wczesnego średniowiecza
Bibliografia
T. Manteuffel, Historia powszechna. Średniowiecze, Warszawa 2000.
J. Snopek, Węgry. Zarys dziejów i kultury, Warszawa 2002.
Dzieje Węgier pod względem historycznym, artystycznym, literackim i społecznym, red. J. Boldenyi, L. Rogalski, K.W. Wójcicki, Warszawa 1963.
R.F. Barkowski, Lechowe Pole 995, Warszawa 2016.
G. Althoff, Ottonowie. Władza królewska bez państwa, Warszawa 2009.
Widukind: Dzieje Sasów oraz Roczniki korbejskie i Roczniki hildesheimskie, przeł. G.K. Walkowski, Bydgoszcz 2013.
W. Bator, Drzewo sięgające nieba. Szamanizm i dyfuzjonizm w węgierskiej baśni magicznej, Kraków 1995.