Nowoczesne społeczeństwo

ReHbfyXSYpvFB1

Ilustracja przedstawia grupę mężczyzn tańczących i trzymających w górze kieliszki. Mężczyźni mają otwarte usta. Ubrani są we fraki.

Pod koniec XVIII w., gdy Rzeczpospolita zniknęła z mapy Europy, społeczeństwo polskie miało charakter stanowy. Oznaczało to, że pozycja społeczna była zdeterminowana przez urodzenie i przywileje prawne. Dominującą rolę odgrywała szlachtaszlachtaszlachta. W okresie rozbiorów nastąpiło przejście od społeczeństwa stanowegospołeczeństwo stanowespołeczeństwa stanowego do społeczeństwa klasowegospołeczeństwo klasowespołeczeństwa klasowego (warstwowego). W miejsce stanów pojawiły się klasy, warstwy i grupy społeczne. Podstawowym kryterium podziałów stało się zatrudnienie i osiągany dochód. Wraz z postępem w uprzemysłowieniu ziem polskich zaczęła pojawiać się stopniowo burżuazjaburżuazjaburżuazja i robotnicyrobotnicyrobotnicy. Duży odsetek wciąż stanowili chłopi, co było związane z tym, że wiele regionów dawnej Rzeczypospolitej nadal miało charakter rolniczy. Coraz silniejszą pozycję w życiu społecznym zaczęła odgrywać inteligencjainteligencjainteligencja. Tworzyli ją ludzie wykształceni, zajmujący różne stanowiska w hierarchii urzędniczej, w oświacie, pełniący funkcje naukowe i kulturowe. Proces kształtowanie się inteligencji różnie przebiegał w różnych zaborach. Najbardziej liczna klasa średnia była w zaborze pruskim. Wynikało to w dużej mierze z faktu, że region ten był najlepiej rozwinięty pod względem ekonomicznym, a stopień alfabetyzacji społeczeństwa najwyższy. Na Kresach oraz w Galicji długo panowały stosunki patriarchalne, a wywodzące się ze szlachty ziemiaństwoziemiaństwoziemiaństwo nadal odgrywała najważniejszą rolę. Brak własnego państwa spowalniał jednak, o ile nawet nie utrudniał kształtowania się nowoczesnego społeczeństwa na ziemiach polskich.

RsLTL3pjLY11x

Zdjęcie ukazuje pomnik mężczyzny w wysokim kapeluszu i ubranego we frak. Pomnik stoi w pobliżu budynku dworca w Skierniewicach.

REY0BqIXvQ9h4

Ilustracja przedstawia ulicę w dużym mieście. Ulicą jedzie tramwaj. Po dwóch stronach drogi są chodniki oraz stoją budynki - kamienice.

Być Polakiem

Ważne w okresie zaborów było upowszechnienie się pojęcia narodu i zmiana jego treści. Przed rozbiorami naródnaródnaród składał się głównie z przedstawicieli warstwy szlacheckiej i to ona głównie w początkowym okresie była grupą zaangażowaną w walkę o wyzwolenie kraju. W XIX w. uformował się nowoczesny naród polski, składający się z różnych grup społecznych. Wspólnota kultury, języka i historii stała się płaszczyzną kreowania więzi ogólnonarodowej. Literatura i sztuki plastyczne wspierały proces kształtowania się tożsamości narodowej. 

Kształtowanie się świadomości narodowej inaczej przebiegało w różnych zaborach i wśród różnych grup. Chłopi w najmniejszym stopniu nadal czuli przynależność do narodu polskiego, ale i to stopniowo się zmieniało. Najlepiej poczucie wspólnoty narodowej było rozwinięte w zaborze pruskim, co było związane z brutalnością polityki germanizacyjnej i ogromnym dystansem między Polakiem a Niemcem. Niemniej grupa ludzi uważających się za Polaków powiększyła się w porównaniu z okresem przedrozbiorowym. Podczas zaborów - pisze badacz epoki, Andrzej Chwalba - było ich [tj. osób uważających się za Polaków - przyp. autorki materiału] nie więcej niż milion osób. W 1914 r. szacunkowo około 20 mln[...]. Polacy byli narodem o znacznie silniejszej i nowocześniejszej strukturze niż ponad sto lat wcześniej. [s. 599].

Fanatyczny marzyciel z Królestwa, doskonały gospodarz z Wielkopolski i scholastyczny biurokrata z Galicji

W ten sposób opisał społeczeństwo polskie w 1929 r. Aleksander Świętochowski, dającym tym świadectwo różnic występujących między Polakami żyjącymi pod różnymi zaborami. Polaków z zaboru pruskiego cechował duży szacunek dla pracy, poszanowanie prawa, uczciwość, skromność, punktualność, oszczędność. Cechy te wykształciły się w warunkach funkcjonowania w ramach nowoczesnego państwa, którego polityce wynaradawiania przeciwstawiano się nie na drodze walki narodowowyzwoleńczej, ale ciężkiej pracy u podstaw. 

Zupełnie inaczej było w zaborze rosyjskim - zarówno w Królestwie PolskimKrólestwo PolskieKrólestwie Polskim, jak i na ziemiach zabranych. Tutaj ważną rolę w dalszym ciągu odgrywały podziały stanowe. Polacy żyjący na tych obszarach żywili duże przywiązanie do ideału romantycznego spiskowca i buntownika oraz do tradycji szlacheckiej. Poza tym państwo rosyjskie mimo że stosujące politykę represji, stworzyło system dosyć dziurawy, gdzie wiele można było “załatwić” za pośrednictwem gotówki. Polaków żyjących pod władzą Petersburga cechowało zatem “kombinatorstwo” i przekonanie, że wiele można załatwić nielegalnymi sposobami. Na ziemiach tych ukształtował się etos konspiratora, rewolucjonisty walczącego wszelkimi sposobami z legalną władzą. 

Galicja zaś do odrodzonej Rzeczypospolitej wniosła poszanowanie dla urzędników i władzy państwowej. 

Różniła się też polszczyzna, która posługiwali się mieszkańcy różnych dzielnic. Inne tradycje i odmienna mentalnośćmentalnośćmentalność Polaków żyjących pod różnymi zaborami skutkowała pojawieniem się animozji, które uzewnętrzniały się przezwiskami. Na przykład Polaków żyjących w Galicji nazywano Trepami, co stanowiło aluzję do obuwia, zaś mieszkających w Królestwie Polskim Moskalami. O różnicach między zwyczajami Polaków żyjącymi w różnych zaborach pisze Irena Domańska - Kubiak w “Zakątku pamięci. Życie w XIX‑wiecznych dworkach”:

Od wielkopolskiej gospodarności do galicyjskiej nędzy

Różnice w mentalności i sposobie życia Polaków w różnych dzielnicach wynikały w dużym stopniu z tempa przemian cywilizacyjnych. Przez ponad sto lat ziemie polskie pozostawały w ramach obcych organizmów ekonomicznych i przez ten czas wykształciły się nowe powiązania gospodarcze, a przemysł i rolnictwo ziem polskich produkowały często na potrzeby rynków państw zaborczych. Podział dawnej Rzeczypospolitej między trzy państwa i zrośnięcie się z nimi spowodował, że ziemie polskie pod względem ekonomicznym rozwijały się w odmienny sposób. Najlepiej prosperowały ziemie wchodzące wcześniej w skład Prus. Region ten korzystał z rozwoju Cesarstwa Niemieckiego, które wyznaczyło mu rolę zaplecza rolniczego. Poziom życia w Wielkopolsce czy na Pomorzu nie odbiegał znacząco od standardu zachodnioeuropejskiego. Gorzej sytuacja wyglądała na ziemiach Królestwa Polskiego, choć i tu dość prężnie rozwijało się kilka ośrodków przemysłowych. Niższy poziom rozwoju cywilizacyjnego prezentowała Galicja. Mało wydajne gospodarstwa rolne ledwie mogły zaspokoić potrzeby rodzin chłopskich. Z powodu ubóstwa i ogólnej biedy region ten otrzymał miano Golicji i Głodomerii. Od reszty ziem polskich zdecydowanie odstawały Kresy Wschodnie. Były one najsłabiej rozwiniętym obszarem wśród ziem, wchodzących w skład dawnej Rzeczypospolitej.

R19DJchAA7StO

Zdjęcie ukazuje budynek. Budynek ma parter i piętro, niewielkie okna, spadzisty dach. Piętro wykonane jest z cegły. Między cegłami, w pewnych odstępach, są ułożone pionowo i poziomo drewniane belki. Po dwóch stronach jednego z okien, symetrycznie, belki ułożone są nieco na skos. Okno to znajduje się nad drzwiami budynku. Na parterze budynku część elewacji odpadła, odsłaniając ścianę wykonaną z kamienia.

RqJxLAUTCsDUg

Ilustracja przedstawia wiejską chatę, której dach wykonany jest ze strzechy. Do chaty przylega waląca się szopa. Wokół domu jest płot wykonany z belek.

R1Zy5gCbiuLCM

Ilustracja przedstawia liczne budynki zakładu. Część budynków ma długie kominy. Nad budynkami jest data 1884‑1909. Pod ilustracją jest napis po rosyjsku i po polsku: Przemysł wełniany S. Barciński i S‑ka. Łódź.

R1R8RiuGMSAd0

Ilustracja przedstawia mapę z siecią linii kolejowych na ziemiach polskich. Gęsta sieć jest w zachodniej części kraju, mniej linii kolejowych znajduje się na wschodzie i południowym wschodzie.

Wielkość gospodarstw rolnych w Królestwie Polskim, zaborze austriackim i w Wielkim Księstwie Poznańskim.

Indeks dolny Wyjaśnij, w którym zaborze rolnictwo było najbardziej wydajne. Uzasadnij swoją odpowiedź, powołując się na dwa argumenty. Indeks dolny koniec_{Wyjaśnij, w którym zaborze rolnictwo było najbardziej wydajne. Uzasadnij swoją odpowiedź, powołując się na dwa argumenty.}

Indeks dolny Źródło: S. Kieniewicz,Historia Polski 1795‑1918, PWN, Warszawa 1980, s. 376. Indeks dolny koniec_{Źródło: S. Kieniewicz,Historia Polski 1795‑1918, PWN, Warszawa 1980, s. 376.}

Odradzająca się po I wojnie światowej Rzeczpospolita była zlepkiem ziem powstałym po połączeniu różnych zaborów o odmiennych systemach gospodarczych, co gorsza mających ze sobą niewiele powiązań. Różnice w rozwoju ekonomicznym poszczególnych zaborów widoczne są do dnia dzisiejszego i przejawiają się m.in. w podziale na tzw. Polskę A - lepiej rozwiniętą i Polskę B - znajdującą się przez długie lata na niższym poziomie rozwoju. Do tych różnic dochodziły jeszcze odmienności w sferze obyczajów, mentalności, stylu życia. 

Władze odrodzonej Polski stanęły w obliczu ogromnych trudności związanych z unifikacją i odbudową gospodarczą kraju. Do trudności tych dołączyły jeszcze zniszczenia poniesione podczas I wojny światowej. Ziemie polskie należały do jednych z najbardziej zrujnowanych regionów Europy. Dlatego pierwsze lata po odzyskaniu niepodległości przyniosły ogromną zapaść gospodarczą, z której dźwigano się latami. 

Słownik

Słowa kluczowe

dziedzictwo zaborów, gospodarka, naród polski, społeczeństwo klasowe, dzieje II Rzeczypospolitej

Bibliografia

A. Chwalba, Historia Polski, Wydawnictwo Literackie 2014.

S. Kieniewicz, Historia Polski 1795‑1918, PWN, Warszawa 1980.

A. Chwalba, Rok 1919. Pierwszy rok wolności, Wołowiec, Czarne 2019.

A. Chwalba, Dziedzictwo zaborów [w:] Polski wiek XX, t. I, Bellona i Muzeum Historii Polski, Warszawa 2009.