Koncepcja zmysłu moralnego

Jak pisze David Hume w Traktacie:

Zdania na temat moralnościmoralnośćmoralności nie spełniają więc, według Hume’a, wymogu naukowości. Tego, jak powinniśmy postępować, w żaden sposób nie da się wywieść ani z faktów (z tego, że cierpię, nie wynika, iż nie powinienem cierpieć), ani z relacji między ideami. Skąd więc biorą się reguły moralne i jaki jest ich sens? Hume przyjmuje – rewolucyjną w tamtym czasie – tezę, że podstawowymi źródłami działania człowieka są uczucia i namiętności. Następnie twierdzi, że istnieje swoisty rodzaj zmysłu moralnego, który działa na zasadzie przyjemności i odrazy. Dobro moralne wywołuje w nas uczucie przyjemności, zło moralne uczucie odrazy, dezaprobaty. Uczucie to nie ma uzasadnienia w rozumie, lecz jest uniwersalną cechą gatunku ludzkiego. Tak jak wzrok widzi kolory, tak zmysł moralny „widzi” dobro i zło. Zdania dotyczące moralności wyrażają więc nasze uczucia, a nie traktują o faktach.

Tak przedstawiane stanowisko zgadzało się z jednym z najważniejszych twierdzeń brytyjskiego empiryzmuempiryzmempiryzmu, które zakładało, że cała ludzka wiedza opiera się na doświadczeniu wynikającym z danych zmysłowych. W ten sposób w umyśle powstaje także idea moralności.

George Berkeley i solipsyzmsolipsyzmsolipsyzm

R1UjdvueflTWN1

Obraz przedstawia portret młodego mężczyzny. Mężczyzna siedzi na fotelu, jest ubrany w czarną szatę, pod szyją na stójkę z dwoma wyłogami, na głowie ma czarny beret. Twarz mężczyzny jest owalna, oprawa oczu jasna, nos prosty. Mężczyzna trzyma w lewej ręce książkę. Za mężczyzną znajduje się okno, za którym w tle widoczne jest morze oraz porośnięty drzewami ląd.

Działający w podobnym czasie inny empirysta brytyjski,  George Berkeley, wyznawał stanowisko sensualistyczne: twierdził za Lockiem, że wiedza ma swe źródło w doświadczeniu i że na podstawie wrażeń w naszym umyśle powstają idee. Jednak, inaczej niż Locke, utrzymywał, że nie daje nam to żadnej wiedzy o rzeczach materialnych, które są źródłem tych wrażeń. Istnieją więc tylko wrażenia i tylko one stanowią przedmiot poznania. Na tej podstawie Berkeley sformułował słynną tezę: istnieć to być postrzeganym (esse est percipi). Z tego powodu zarzucano mu solipsyzm (od łac. solus ipse – sam jeden, ja sam) – stanowisko, zgodnie z którym tylko „ja”, tj. podmiot postrzegający, istnieje naprawdę, zaś wszystko inne istnieje tylko o tyle, o ile „ja”, ów podmiot, to postrzega. Jeżeli bowiem patrzę na drzewo, to ono istnieje, ale jeżeli zamknę oczy, to, zgodnie z twierdzeniami Berkleya, przestaje ono istnieć. Jednak Berkeley nie był solipsystą, bo twierdził, że Bóg nigdy nie zamyka oczu, tzn. drzewo będzie dalej istnieć nawet po tym, jak ja zamknę oczy, ponieważ Bóg, wiecznie czuwający, będzie je postrzegać.

Prace Locke’a i Hume’a położyły podwaliny pod koncepcję religii naturalnej i utorowały drogę współczesnemu religioznawstwu. Hume w Dialogach o religii naturalnej (których przez ostrożność nie chciał wydać za życia) dowodzi, że żadnego systemu przekonań religijnych nie da się racjonalnie udowodnić. Jedynym ich uzasadnieniem jest wiara wynikająca z naturalnych potrzeb psychologicznych człowieka. Tezy głoszącej istnienie Boga, który stoi na straży moralnego ładu w świecie, za pomocą racjonalnych argumentów nie można więc ani uzasadnić, ani obalić. Religię da się badać wyłącznie pod kątem psychologii i historii, co nie oznacza, że są to jedyne jej źródła. Jednak tylko te źródła podlegają badaniu.

Słownik