Przeczytaj
Podział kraju
Początek rozbicia dzielnicowego na ziemiach polskich sięga roku 1138. Wówczas książę Bolesław III Krzywousty wydał ustawę sukcesyjną, zwaną popularnie testamentem, która dzieliła Polskę na drobniejsze władztwa. Okres ten według polskiej tradycji historycznej zamyka rok 1320, a konkretnie koronacja Władysława Łokietka.
Obszar ziem polskich będący przedmiotem rozważań obejmuje: Małopolskę, Wielkopolskę, ziemię łęczycko‑sieradzką, Pomorze Gdańskie, Mazowsze, Kujawy, Śląsk. Rozbiciem dzielnicowym (feudalnym) nazywamy w średniowieczu rozpad polityczny monarchii na mniejsze podmioty. Dochodziło do niego z różnych przyczyn, głównie politycznych, ale też społecznych i ekonomicznych, czynniki te często na siebie nachodziły i wywierały wpływ na inne.
W 1138 r. Bolesław III Krzywousty w statucie ustalił porządek polityczny, jaki miał panować po jego śmierci. Przyczyną tej decyzji było posiadanie przez księcia licznego męskiego potomstwa (miał pięciu synów: Władysława Wygnańca, Bolesława IV Kędzierzawego, Mieszka III Starego, Henryka Sandomierskiego, Kazimierza II Sprawiedliwego). Bolesław, mając w pamięci wojnę, jaką toczył z bratem Zbigniewem, obawiał się także bratobójczych walk między własnymi dziećmi. Ustawa sukcesyjna 1138 r. nie wprowadzała na ziemiach polskich nowej sytuacji politycznej. Wcześniej podziału państwa między swoich synów, Bolesława III i Zbigniewa, dokonał Władysław I Herman.
Rozbicie feudalne było zatem skutkiem ubocznym posiadania przez władcę wielu synów przy jednoczesnym braku sprecyzowanych zasad dziedziczenia w monarchii patrymonialnejmonarchii patrymonialnej. Nowością było wprowadzenie przez Bolesława Krzywoustego instytucji senioratusenioratu, która miała zapobiec chaosowi (seniorem miał zostawać najstarszy z rodu Piastów).
Podział państwa na dzielnice, nazywane też rozdrobnieniem feudalnym, było zjawiskiem typowym dla wielu państw w Europie. Na wiele mniejszych, samorządnych księstw rozpadły się m.in. Francja (w 987 r., podział trwał do 1302 r.), Hiszpania (1035–1076) czy Ruś (1054–1408), ale także Niemcy i Włochy (w przypadku tych dwóch ostatnich do procesów zjednoczeniowych doszło dopiero w XIX w.).
Które ziemie obejmowała dzielnica senioralna?
Polskie rozbicie dzielnicowe było procesem, w którym stopniowo zanikał seniorat na rzecz suwerenności młodszych książąt. Przyczyna tego procesu leżała w tym, że społeczeństwo polskie XII w. nie było jeszcze społeczeństwem stanowymstanowym, a więc nie istniały również rozwinięty stanowy samorząd i prawo, które ograniczałoby władzę książęcą.
Społeczeństwo Polski wczesnopiastowskiej było silnie podporządkowane władzy, działania gospodarcze zależały od poszczególnych książąt piastowskich. Także duchowieństwo, niemające jeszcze dużej autonomii względem władzy świeckiej, było jej bardziej podporządkowane niż w wielu krajach zachodnich. W Europie w XIII w. zaczęły się kształtować nowoczesne monarchie stanowemonarchie stanowe – najpierw w Anglii, a nieco później we Francji.
Upadek senioratu i pełne rozbicie feudalne
Pierwszym następstwem rozbicia feudalnego było przekształcenie się scentralizowanego księstwa pierwszych Piastów w organizm złożony z kilku księstw podległych seniorowi, który miał sprawować władzę zwierzchnią nad pozostałymi. Dzielnica senioralna miała być niepodzielna, niedziedziczna, przynależna najstarszemu z Piastów. Poszczególne księstwa (Śląsk, Wielkopolska, Mazowsze, Małopolska) były dziedziczne oraz mogły być dowolnie dzielone.
System ten długo nie przetrwał, ponieważ jeszcze za panowania synów Bolesława Krzywoustego doszło do wojen, które doprowadziły do upadku senioratu. Pierwsze starcie w latach 1141–1146 zakończyło się wygnaniem seniora Władysława Wygnańca. W 1177 r. dążenie Mieszka III Starego do wzmocnienia pozycji seniora i do centralizacji władzy wywołało bunt koalicji książąt i możnowładców przeciwko niemu. Przekonanie Mieszka III o swoich prawach z jednej strony, a z drugiej próby uniezależnienia się innych książąt spowodowały serię wojen. To doprowadziło zaś do znacznego spadku autorytetu Piastów.
W 1180 r. nowy senior Kazimierz II Sprawiedliwy na zjeździe w Łęczycy zrzekł się ius spolii (prawa martwej rękiprawa martwej ręki), w zamian za co biskupi uznali jego prawa do tronu krakowskiego. Jako pogrobowiecpogrobowiec nie został ujęty w statucie Bolesława Krzywoustego - nie miał dzielnicy dziedzicznej, a jego starszy brat Mieszko III nadal żył. Zjazd w Łęczycy doprowadził do złamania zasady senioratu i pogłębienia rozbicia dzielnicowego.
Jak myślisz, czy zjazd mógł się odbyć w takich warunkach jak przedstawione na obrazie Jana Matejki? Uzasadnij odpowiedź.
Zniesienie senioratu i znacząca niezależność książąt wywołały konkurencję między Piastami na polu politycznym (co prowadziło do kolejnych wojen) oraz ekonomicznym. Zaczęła się rozwijać kolonizacja na prawie niemieckimkolonizacja na prawie niemieckim, a więc planowe osiedlanie ludności, pochodzącej głównie z zachodnich obszarów Niemiec. Nowi przybysze sprawili, że znacznie wzrosła powierzchnia uprawianej ziemi. Ponadto po wiekach stosowania tzw. dwupolówki, czyli przemiennej formy uprawy dwóch pól (jedno obsiewano zbożem, a drugie ugorowano, aby zapobiec nadmiernemu wyjaławianiu gleby, w kolejnym roku uprawiano pole poprzednio ugorowane), wprowadzono efektywniejszą trójpolówkętrójpolówkę.
Na ziemie polskie sprowadzono nowe technologie rzemieślnicze i rolnicze, kwitł handel. Powstawały miejskie samorządy, co ograniczało władzę książęcą. Jednocześnie pogłębiły się różnice ekonomiczne między dzielnicami. Śląsk został najwcześniej objęty kolonizacją, wykazywał więc największe zagęszczenie miast. Pod koniec XIII w. dzielnica ta była najbardziej rozwinięta gospodarczo. Mazowsze i Kujawy były pod względem rozwoju ośrodków miejskich opóźnione, co skutkowało ich słabszą kondycją ekonomiczną.
Wymień ziemie, które znalazły się pod panowaniem Kazimierza Sprawiedliwego.
Większa niezależność książąt pozwoliła na ich swobodę w prowadzeniu polityki zagranicznej. Książęta śląscy utrzymywali bliskie kontakty z feudałami niemieckimi i czeskimi, małopolscy z Węgrami, mazowieccy z Rusią, a wielkopolscy z Pomorzem.
W Polsce społeczeństwo stopniowo ulegało podziałowi na stanystany (rycerstwo, duchowieństwo, mieszczaństwo i chłopstwo), ale decentralizacja władzy doprowadziła do powstania licznych dworów książęcych oraz odrębnej organizacji administracji i armii w poszczególnych księstwach. Na mocy przywileju borzykowskiego (1210 r.) Piastowie przyznali immunitet Kościołowi polskiemu, w ramach którego zrzekli się prawa do majątku po zmarłych duchownych, władzy sądowniczej wobec kleru oraz nadali wolność od świadczeń na rzecz władzy książęcej. W 1215 r. w Wolborzu duchowieństwo polskie uzyskało przywilej własnego sądownictwa w oparciu o prawo kanoniczne, uniezależniając się jednocześnie od władzy świeckiej.
Wymień miasta, w których w XIII w. znajdowały się arcybiskupstwa.
Bratobójcze walki i osłabienie militarne Polski
Wymień wszystkie insygnia władzy trzymane przez Wacława.
Rozbicie feudalne, uniezależnienie się księstw polskich oraz ciągłe wojny osłabiły ziemie polskie i znaczenie Polski na arenie międzynarodowej. Wprawdzie państwa sąsiadujące z Polską przeżywały podobne problemy, ale jej słabość militarną wykorzystywali m.in. margrabiowie niemieccy. Dużym zagrożeniem była powstała w połowie XII w. Marchia Brandenburska; jej naturalne tereny ekspansji stanowiła północno‑zachodnia część państwa polskiego: Pomorze Zachodnie i Wielkopolska. Gdy zaś jeden z książąt śląskich Bolesław II Rogatka w 1248 r. w zamian za pomoc militarną oddał ziemię lubuską w zastaw Brandenburczykom, którzy kilka lat później włączyli ją do Marchii, margrabiowie rozpoczęli regularne wojny z książętami wielkopolskimi. Kolejnym zagrożeniem z czasem stali się Krzyżacy, ściągnięci w 1226 r. przez księcia Konrada Mazowieckiego do walki z pogańskimi Prusami. Wcześniej na podobny krok zdecydował się król węgierski Andrzej II, który w 1211 r. nadał zakonnikom ziemię w południowo‑wschodnim Siedmiogrodzie, aby przeprowadzili chrystianizację pogańskich plemion. Gdy jednak okazało się, że Krzyżacy dążą do utworzenia tam własnego, niezależnego państwa, wygnał ich ze swojego królestwa. Krzyżacy pozostali na ziemiach polskich, a z czasem zbudowali bardzo silne państwo zakonne, które zagrozić miało istnieniu odradzającego się Królestwa Polskiego.
Natomiast na wschodzie zagrażała ziemiom polskim armia mongolska. Mongołowie chcieli opanować Bułgarię i Węgry, a następnie zaatakować Cesarstwo Bizantyjskie. Jedno z uderzeń zostało skierowane na Polskę. W bitwie pod Legnicą w 1241 r. zginął książę śląski Henryk II Pobożny, książęta śląscy stracili realny wpływ na politykę ówczesnej Polski. W dodatku najazd mongolski doprowadził do dewastacji i dużych zniszczeń na ziemiach polskich, mimo wszystko Polska nie popadła w zależność od Mongołów (jak stało się to losem Rusi).
Niesnaski i walki między książętami piastowskimi o władzę sprzyjały mieszaniu w wewnętrzne sprawy Polski innych władców. Kazimierz bytomski, zagrożony przez Henryka IV Prawego, złożył w 1289 r. hołd lenny Wacławowi Przemyślidzie, królowi czeskiemu. Zgodnie z tradycjami feudalnymi słabszy oddał się w opiekę silniejszemu. Bolesław opolski i Mieszko cieszyński zrobili to samo dwa lata później, a Przemysław raciborski w 1292 roku. Po śmierci Henryka IV w 1290 r. w ręce króla Czech przeszła ziemia kłodzka, a on sam rok później opanował też Małopolskę. W 1292 r. również Władysław Łokietek wraz z bratem Kazimierzem II Kujawskim złożyli hołd Wacławowi z Łęczycy, Sieradza i Brześcia Kujawskiego. Poważnym konkurentem dla władcy czeskiego był książę wielkopolski Przemysł II, który rządził Wielkopolską i Pomorzem Gdańskim oraz (podobnie jak Henrykowie śląscy) także dążył do zjednoczenia ziem polskich. W 1295 r. koronował się na króla Polski, jednak już kilka miesięcy później zginął w niewyjaśnionych okolicznościach. Wydawało się, że ziemie polskie przejdą na stałe pod panowanie czeskie, gdy w 1300 r. Wacław został koronowany na króla Polski w Gnieźnie przez arcybiskupa Jakuba Świnkę.
Ku jedności
Wymień symbole, które wskazują na to, że na obrazie ukazany został król Polski.
Dopiero po zgonie Przemyślidy w 1305 r., a następnie jego syna w 1306 r. ambitny Władysław Łokietek, dzięki wsparciu papieża i królów węgierskich, mógł sięgnąć po władzę. Odrodzone Królestwo Polskie nie składało się jednak ze wszystkich ziem piastowskich. Obejmowało Wielkopolskę, Małopolskę, Kujawy, ziemię łęczycko‑sieradzką i dobrzyńską. Władysław I Łokietek, koronowany w Krakowie w 1320 r., jest powszechnie uważany za sprawcę trwałego zjednoczenia kraju. Jego panowanie rozpoczyna najbardziej chlubne karty w dziejach Polski.
Których dawnych ziem polskich nie udało się przyłączyć Łokietkowi?
Choć słabość Piastów i ciągłe wojny wewnętrzne wzmacniały tendencje do jednoczenia się, to rozbicie dzielnicowe pogłębiło niektóre różnice między regionami. Zauważył to XV‑wieczny kronikarz Jan Długosz, pisząc, że z ziem, które nie weszły w skład odnowionego Królestwa Polskiego, największymi odmiennościami kulturowymi charakteryzował się Śląsk.
W procesie jednoczenia kraju ważną rolę odegrało duchowieństwo, którego majątki mocno ucierpiały podczas chaosu wojennego. Również kanonizacja w 1253 r. i legenda męczennika biskupa krakowskiego Stanisława stanowiły ważną inspirację. Biogram świętego sporządził Wincenty z Kielc w Żywocie mniejszym i Żywocie większym. Jego zdaniem rozbicie dzielnicowe miało być karą boską za morderstwo, jakiego dopuścił się Bolesław Śmiały na biskupie Stanisławie. Działalność Wincentego była przejawem rodzącej się świadomości narodowej. Elity polskie w XIV w. nie pozwoliły jednak na powrót piastowskiego centralizmu, współuczestnicząc w rządach przy boku księcia.
Najważniejsze wydarzenia
Najważniejsze postacie
Słownik
zjawisko w XIII–XIV w. występujące w Europie Środkowo‑Wschodniej; organizowanie osadnictwa ludności na podstawie prawa osadniczego zwanego prawem niemieckim
(z łac. patrimonium – ojcowizna, dziedziczny majątek) charakterystyczna dla wczesnego średniowiecza forma monarchii feudalnej, w której państwo, jego ziemia, surowce w niej były własnością prywatną dynastii panującej; władca mógł swobodnie dzielić swoje władztwo (jak prywatny majątek) między dziedziców
ustrój polityczny ukształtowany w okresie średniowiecza (ok. XIII–XIV w.), charakteryzujący się ograniczeniem wszechwładzy króla przez reprezentację stanową; przedstawiciele poddanych dopuszczani byli do narad i podejmowania decyzji dotyczących istotnych spraw państwa
dziecko urodzone po śmierci ojca
(łac. ius spolii – prawo łupu, zaboru) prawo monarchy do majątku ruchomego po zmarłym duchownym
(zwany również pryncypatem, z łac. principatus – pierwszeństwo, władza najwyższa) zasada sprawowania władzy w Polsce sformułowana w ustawie sukcesyjnej Bolesława III Krzywoustego; według niej władzę zwierzchnią nad młodszymi książętami (łac. dux – wódz wojenny, książę bez praw do tronu) miał sprawować najstarszy przedstawiciel rodu zwany seniorem (łac. princeps – pierwszy); senior miał również zajmować się polityką zagraniczną
warstwa społeczna w systemie feudalnym charakteryzująca się własnym, odrębnym sądownictwem; każdy stan miał inne funkcje społeczne, do duchowieństwa należało organizowanie i sprawowanie kultu religijnego, rycerstwo (szlachty) było zobowiązane do służby wojennej
system uprawy ziemi opierający się na podziale gruntów danej wsi na trzy w przybliżeniu równe pola, w których każdy gospodarz miał równe udziały (sołtys zaś dwa lub nawet cztery razy większe od pozostałych); co roku jedno pole obsiewano jesienią zbożami ozimymi, drugie wiosną zbożami jarymi, a trzecie pozostawiano jako ugór; rokrocznie też zmieniano sposób użytkowania pól, tak że raz na trzy lata każde z nich miało przerwę na ugorowanie, co pozwalało uniknąć wyjałowienia ziemi
Słowa kluczowe
feudalizm, Piastowie, rozbicie dzielnicowe w Polsce, średniowiecze, gospodarka średniowieczna, seniorat, kolonizacja na prawie niemieckim, rozbicie dzielnicowe, Polska w okresie rozbicia dzielnicowego, monarchia stanowa, monarchia patrymonialna
Bibliografia
R.W. Southern, Kształtowanie średniowiecza, tłum. H. Pręczkowska, Warszawa 1970.
Wielka historia Polski, t. 1–10, Oficyna Wydawnicza FOGRA, Kraków 2016.
Wielka Historia Świata, t. 1–12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności), Świat Książki 2004–2006.
Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011–2019.