Mówiąc o procesach endogenicznych, zazwyczaj łączymy je z powstawaniem form o charakterze globalnym lub regionalnym: kier i kratonów kontynentalnych, masywów i pasm górskich, wyżyn czy zapadlisk. Zapominamy przy tym, że choć procesy endogeniczne, w tym epejrogeniczne i orogeniczne, zachodzą w dużych skalach, to ów fakt nie oznacza, że nie prowadzą do powstawania deformacji, które tworzą formy lokalne (np. baseny jeziorne).

Teoria ruchu płyt litosfery należy do powszechnie respektowanych. Liczne dowody wskazują na istnienie stref konwergencjikonwergencjakonwergencji i dywergencjidywergencjadywergencji płyt kontynentalnych. Ścieranie, rozrywanie i przesuwanie się płyt litosfery wywołuje szereg zjawisk natury tektonicznej i plutonicznejplutonizmplutonicznej. Ich efektem jest między innymi formowanie się basenów tektonicznych.

Baseny tektoniczne są strukturami powstałymi w wyniku ruchów skorupy ziemskiej (epejrogenicznych i orogenicznych), które prowadzą do jej wypaczenia, spękania i powstawania uskoków, przesunięć lub sfałdowania skał. Zjawiskom tym towarzyszy więc powstawanie zagłębień, a w ich efekcie - potencjalnych mis jeziornych, które zależnie od warunków podłoża i klimatu mogą być wypełnione wodą i tworzyć zbiorniki jeziorne.

Przykładem jezior tektonicznych będących skutkiem wielkoskalowych ruchów izostatycznych prowadzących do wynurzania się nowych lądów są zbiorniki, które zostały uformowane w schyłkowym okresie orogenezy alpejskiej, pod koniec trzeciorzędu. Doprowadziły one na przykład do izolacji rozległego morza śródlądowego w południowej Azji i południowo‑wschodniej Europie. Obecnie pozostałości tych śródlądowych zbiorników wodnych obejmują Morze Kaspijskie i Morze Aralskie, a także liczne mniejsze jeziora tego regionu.

Jeziora tego typu należą do najstarszych na świecie i stąd określane są mianem jezior reliktowych.

R1ANaJwTA4J8W

Zdjęcie satelitarne przedstawia podłużny zbiornik wodny, Ma kolor ciemnozielony. Dookoła niego jest ląd w kolorze brązowym, na zachodzie powierzchnia ma zielony kolor.

Egzemplifikacją podobnych procesów, które towarzyszyły ruchom wznoszącym i wyniesieniu ponad powierzchnię wody dna oceanu, a w konsekwencji - odcięciu części morza przez wynurzający się kontynent, jest również jezioro Okeechobee na Florydzie.

Podobne procesy związane z ruchami epejrogenicznymi doprowadziły między innymi do uformowania takich jezior jak Wielkie Jezioro Słone, Jezioro Wiktorii czy jezioro Titicaca, w przypadku którego wyizolowany basen morski został wyniesiony o 4000 m w górę podczas trzeciorzędowego formowania się Andów.

Taki sam mechanizm doprowadził do powstania jezior w obrębie Wielkiego Basenu Australii Południowej oraz niektórych jezior w Afryce Środkowej (np. jeziora Kioga i Kwania).

Oczywiście wielkopromienne ruchyruchy wielkopromiennewielkopromienne ruchy mogą również powodować wyginanie skorupy ziemskiej skutkujące wytworzeniem depresji, w których dnie gromadzą się wody, w efekcie czego powstają jeziora. Przykładem efektu takiego procesu może być Morze Martwe, najniżej położone jezioro na świecie - depresja sięga 433,5 m p.p.m. (w 2019 roku) i stale się pogłębia.

R179yxdM2KW3Q

Zdjęcie satelitarne przedstawia podłużny zbiornik wodny. Woda ma niemal czarny kolor. Powierzchnia ziemi dookoła jeziora jest biała. W dolnej części morza jest obszar odcieniach niebieskiego podzielony na prostokąty.

Innym typem genetycznym jezior tektonicznych są zbiorniki powstające w strefie uskoków wieloskrzydłowych, towarzyszące tektonicznemu odmłodzeniu górotworów (ruchy ściskające i rozciągające) lub rozwojowi form ryftowych (ruchy rozciągające). Przykładem tego typu jeziora jest jezioro Tahoe czy Wielkie Jezioro Słone w stanie Utah, które jest pozostałością wielkiego zbiornika wodnego z epoki plejstocenu. Z rozwojem uskoków i ich pofragmentowaniem w obrębie rowu tektonicznego związane są między innymi Jezioro Walkera i Winnemucca, jak również Jezioro Górne.

Jeziora Bajkał i Tanganika, dwa najgłębsze jeziora na świecie, również zajmują baseny utworzone w strefie strukturalnych uskoków tektonicznych w obszarach ryftowych, choć uważa się, że Bajkał ma charakter poligenetyczny.

Bajkał znajduje się w ryfcie bajkalskim. Jego powstanie wiąże się z odsuwaniem się płyty amurskiej od płyty syberyjskiej, które było następstwem naporu płyty indyjskiej na płytę euroazjatycką w czasie formowania się Himalajów, ale również wielkopromiennym wyginaniem strefy kolizji (ruchy izostatyczne). Strefa ta jest nadal aktywna, a więc głębokość zbiornika stale wzrasta. O skali zjawiska świadczą chociażby takie fakty jak obecnie identyfikowana głębokość jeziora (1 642 m) oraz miąższość osadów dennych oceniana na ponad 7 km. Wielkość jeziora Bajkał jest tak znaczna, że gromadzi ono 20% światowych zasobów słodkiej wody.

RD77VmWwi9k5p

Zdjęcie satelitarne przedstawia podłużny zbiornik wodny, otoczony jest terenem w kolorze ciemnożółtym.

Do grupy jezior o charakterze poligenetycznym, czyli takich, których powstanie związane jest z oddziaływaniem kilku czynników prowadzących do ich powstania, zaliczane są również jeziora tektoniczno‑lodowcowe, a w tym: jezioro Ładoga, jezioro Onega oraz Wielkie Jeziora Północnoamarykańskie.

RYsgKbleUeHcV

Na mapie północno-wschodniej Afryki zaznaczono położenie Płyty Nubijskiej, Wiktorii, Somalijskiej i Płyty Rovumy. Płyta Nubijska graniczy na wschodzie z Płytą Somalijską, Wiktorii i Rovumy. Płyta Somalijska przesuwa się na wschód od Płyty Nubijskiej z prędkością 5,2 i 5 milimetrów na rok w północnej części i 4,7 oraz 3,1 w południowej. Płyta Wiktorii w części wschodniej przesuwa się na wschód z prędkością 1,1, 1,3, 1,7 w części północnej, 2,3 milimetry na rok w części zachodniej, 2,7, 2,5 w części południowej. Natomiast w części wschodniej płyty, graniczącej z Płytą Somalijską przesuwa się na wschód w części północnej 3,1 milimetra na rok, na wschodzie 2,3, 1,4 milimetra na rok, na południu z prędkością 0,9 milimetra na rok. Płyta na wschodzie graniczy z oceanem. Płyta Rovumy również przesuwa się od Płyty Nubijskiej na wschód. W zachodniej części z prędkością 2,2, 2,0 milimetra na rok, na południu 1,5 milimetra na rok. W części wschodniej, graniczącej z oceanem, z prędkością 0,8 milimetra na rok w części północno-wschodniej i 0,7 milimetra na rok w części południowo-wschodniej. Przy wszystkich płytach strzałkami zaznaczono ich ocieranie się i napieranie na siebie.

R17AJuMXJuIb7

Zdjęcie satelitarne przedstawia powierzchnię ziemi. Jest zielona, w czterech miejscach w jednej linii są oddzielone od siebie pasem zieleni zbiorniki wodne.

Grafika prezentuje centralną część strefy ryftowej z jeziorami. W strefie tej występują liczne jeziora tektoniczne: Eyasi, Manyara, Magadi, Nakuru, Baringo, Rudolfa.

Z kolei przykładem jeziora, które powstało w strefie jednostronnego uskoku nachylonego, jest Jezioro Alberta.

Rd9jR9BIPhzFL

Ilustracja przedstawia fragment mapy Afryki. Zaznaczono jeziora. Położone są mniej więcej w linii prostej z południa na północ. Na północy jest Jezioro Turkana - na granicy Etiopii i Sudanu Południowego, jezioro niemal całkowicie leży na terenie Kenii. Jest podłużne w pionie. Są na granicy Ugandy i Demokratycznej Republiki Konga (Jezioro Alberta, Jezioro Edwarda). Na południu Ugandy na granicy z Tanzanią jest duże Jezioro Wiktorii. Na granicy Rwandy z Demokratyczną Republiką Konga jest Jezioro Kiwu, na granicy Burundi i Tanzanii z Demokratyczną Republiką Konga jest duże, podłużne jezioro Tanganika. Na granicy Zambii i Demokratycznej Republiki Konga jest Jezioro Mweru. Na granicy Mozambiku, Malawi, Tanzanii jest podłużne Jezioro Malawi. Na obszarze centralnej Ugandy zaznaczono Jezioro Kioga, jest niewielkie. Na południu Tanzanii zaznaczono Jezioro Rukwa, niewielkie.

Procesy tektoniczne towarzyszące tworzeniu się uskoków i zrębów mogą również prowadzić do wypiętrzenia warstw skalnych i zablokowania odpływu wód ze zlewni lub zmiany kierunku ich odpływu. W efekcie gromadzące się wody tworzą jezioro. Przykładem takiej sytuacji jest Jezioro Wiktorii.

RemfZ6zeyBYDn

Zdjęcie satelitarne przedstawia zbiornik wodny. Kolor wody jest zielony. Zbiornik ma kształt zbliżony do koła. Teren wokół jeziora ma kolor brązowy, miejscami jest zielonkawy.

Procesom tektonicznym zwykle towarzyszą zjawiska plutoniczne i wulkanizm. Można więc przyjąć, że również jeziora będące efektem tych procesów są następstwem ruchu płyt kontynentalnych.

Jednym z typów jezior, jakie powstają w wyniku procesów wulkanicznych, są jeziora kraterowe, w tym kalderowe, które są efektem wybuchu lub zapadnięcia się pustej komory magmowej. Typowym przykładem tego typu jezior jest Crater Lake w stanie Oregon charakteryzujące się swoistą dużą głębokością i wysokim, otaczającym brzegiem. Z kolei największym jeziorem tego typu jest jezioro Toba na Sumatrze, które powstało w wyniku procesów wulkanicznych i tektonicznych, jakie miały miejsce po utworzeniu kaldery.

R1L5B9PCro5iN

Zdjęcie przedstawia okrągłe jezioro otoczone pasmem górskim. Na środku jeziora są wysepki. Jedna z nich jest stożkiem porośniętym drzewami.

RSNbqNulz6Hr2

Zdjęcie satelitarne przedstawia owalny zbiornik wodny. W jego centrum jest owalna wyspa. Jej powierzchnia jest różowa i zielona. Powierzchnia lądu dookoła jeziora w zachodniej części jest zielona, przy brzegu z jeziorem różowa. Po wschodniej części jeziora kolor powierzchni ziemi również jest zielony, bliżej brzegu różowy.

Z kolei efektem wybuchu przegrzanej pary wodnej po zetknięciu się z magmą w obrębie komina wulkanicznego są tzw. maary, które występują między innymi na Islandii, we Włoszech i Nowej Zelandii czy w zasięgu pasma Eifel w Niemczech. W odróżnieniu od jezior kraterowych charakteryzują się one brakiem występowania stromych zboczy typowych dla stożka wulkanicznego. Mają za to wał tufowy.

R1bJPB4tl1ptZ

Zdjęcie przedstawia zbiornik wodny. Jezioro otacza wysoki brzeg. Ma postać długiego wału.

Jeziora mogą również być efektem blokowania odpływu wód przez strumienie lawy bądź powstania w ich obrębie zagłębień. Jezioro Mývatyn na Islandii powstało w niecce wytworzonej w wyniku zapadnięcia się wewnętrznej części dużego strumienia lawy.

Powyższy przegląd wskazuje, że jeziora genetycznie uwarunkowane oddziaływaniem ruchu kier kontynentalnych są jednymi z najstarszych i największych jezior na Ziemi, co warunkuje tempo procesów endogenicznych. Niejednokrotnie są pozostałością dawnych mórz i wielkich jezior śródlądowych. Ich lokalizacja odpowiada występowaniu stref aktywnych tektonicznie, w przeszłości geologicznej lub obecnie, na styku oddziaływających na siebie płyt kontynentalnych. Warunki ich powstania sprawiają, że mają charakterystyczne cechy morfologiczne. Typowe jeziora tektoniczne są zwykle wydłużone, o stromych zboczach i charakteryzuje je duża głębokość. Jeziora powstałe w efekcie zablokowania odpływu w wyniku ruchów tektonicznych są z kolei płytkie i rozległe. Ze względu na wiek przekraczający niejednokrotnie dziesiątki milionów lat, charakteryzuje je endemiczna flora i fauna.

Słownik