Przedmiotem badań językoznawczych powinien być według de Saussure’a językjęzykjęzyk jako system – zbiór elementów językowych i ich wzajemnych uwarunkowań. Co ważne, język nie jest tożsamy z mówieniem. De Saussure rozróżnia trzy aspekty ludzkiej komunikacji:

• langage (mowa)

• langue (język pojmowany jako system)

• parole (mówienie, doraźny akt komunikacji)

R1SemNa8snhA81

Zdjęcie przedstawia lewy profil dojrzałego mężczyzny. Mężczyzna ma wysokie czoło, wydatne brwi i długie, sumiaste wąsy. Jego włosy są proste i krótkie. Mężczyzna ubrany jest w garnitur, koszulę i krawat.

LangagelangageLangage jest pojęciem najogólniejszym. Na mowę rozumianą tak ogólnie składają się languelanguelangue i paroleparoleparole, których stosunek do siebie przedstawia się tak, że język (langue) realizuje się w mówieniu (parole). Język jest czymś abstrakcyjnym i wspólnym dla społeczności, jest zjawiskiem społecznym; poszczególni użytkownicy są w system językowysystem językowysystem językowy wyposażeni, ale nie mają nań żadnego wpływu. Indywidualny i konkretny charakter, w przeciwieństwie do języka, ma mówienie. Język stanowi system znaków. Znak językowyznak językowyZnak językowy zdaniem de Saussure’a jest bytem psychicznym. Posiada, jak moneta, dwie nierozerwalne strony: znaczącą (signifiantsignifiantsignifiant) i znaczoną (signifiésignifiésignifié). Strona znacząca to wyobrażenie formy dźwiękowej, a znaczona to pojęcie kojarzone z tą formą. Dowodem na to, że strona znacząca nie jest materialna, tzn. nie musi być koniecznie realizowana w mówieniu, jest myślenie: myślimy językiem, słowami, mimo że tych słów nie wypowiadamy głośno. Podobnie nie należy utożsamiać pojęcia z konkretnym desygnatem: kiedy w oderwaniu od rzeczywistości pozajęzykowej myślimy „drzewo”, tak naprawdę nie chodzi o żadne konkretne drzewo, ale o zespół cech różny od zespołu cech przypisywanego wyrazom „krzew”, „kwiat” itd. Znaki językowe są zatem ściśle związane z opozycjami w systemie rozumianym całościowo: dany wyraz, jego forma i treść, jest taki, a nie inny, wyłącznie przez swój stosunek do innych wyrazów. W systemie, zdaniem de Saussure’a, „istnieją tylko różnice bez składników pozytywnych” (Ferdynand de Saussure, Kurs językoznawstwa ogólnego, Warszawa 2007, Wydawnictwo PWN, s. 143).

Ważną cechą znaku językowego w ujęciu de Saussure’a jest jego arbitralny charakter. ArbitralnośćarbitralnośćArbitralność znaku polega na tym, że związek między signifiant a signifié jest dla społeczności dowolny i umowny. Świadczy o tym fakt, że podobne pojęcie wyraża się rozmaicie w różnych językach (np. pojęcie PIES – pol. pies, ros. сoбaкa, ang. dog, niem. Hund). Co więcej, także pojęcia mają charakter arbitralny: znaczenia wyrazów w różnych językach mogą się zupełnie różnić. Wynika to stąd, że każdy język kategoryzuje i organizuje rzeczywistość odmiennie, np. Eskimosi rozróżniają więcej rodzajów śniegu niż Europejczycy, dlatego mają dla nich bogatszy zasób określeń.

Z arbitralnością znaku wiąże się i to, że ma on charakter zarówno zmienny, jak i niezmienny. W tej pozornej sprzeczności tkwi istotna myśl. Niezmienność znaku polega na tym, że niemożliwa jest zmiana powszechna i nagła, zainicjowana przez pojedynczego użytkownika języka lub grupę użytkowników. Taką zmianę blokują:

1. opór zbiorowej bezwładności przeciw wszelkim innowacjom językowym – język jest tworem dzielonym przez całe społeczeństwo, a zatem hipotetyczna nagła zmiana w systemie języka musiałaby wpierw zostać zaakceptowana i wdrożona do użytku przez ogół osób mówiących tym językiem;

2. dowolny charakter znaku – związek między znaczącą a znaczoną stroną znaku, czysto konwencjonalny, jest bezrefleksyjnie brany za pewny i trwały przez społeczność posługującą się danym językiem, który jako taki przekazywany jest z pokolenia na pokolenie;

3. wielka liczba znaków potrzebnych do utworzenia języka – stworzenie nowego systemu językowego i narzucenie go jakiejś społeczności tak, by nagle zaczęła nim się porozumiewać, jest niemożliwe;

4. zbyt złożony charakter systemu – jedna zmiana pociąga za sobą inne.

Przy tym wszystkim znaczenie ma jeszcze czas: kolejne pokolenia bezkrytycznie przyjmują zastany język i kontynuują posługiwanie się nim.

Tymczasem zmienność znaku wynika stąd, że na każdy język żywy działają dwie siły: zbiorowość mówiąca oraz czas. Siły te sprawiają, że język ewoluuje. Zmiana językowa nie dotyczy jednak tylko signifié lub tylko signifiant; każda zmiana doprowadza do przesunięcia związku między tymi dwoma stronami znaku. Takie rozumienie zmiany językowej wynika z pojmowania języka jako systemu: jeśli forma pozostaje w ścisłej relacji ze znaczeniem, to istotna jest nie tyle zmiana formy i/lub znaczenia branych osobno, ile zmiana stosunku je łączącego.

RbHRyzo5LBxN9

Zdjęcie przedstawia dwie dłonie naprzeciw siebie. W każdej z nich znajduje się puzzel.

Jak już powiedziano, znak językowy należy definiować wyłącznie poprzez jego relację do innych znaków danego systemu. Relacje te de Saussure dzieli na syntagmatycznesyntagmasyntagmatyczne i paradygmatycznerelacja paradygmatycznaparadygmatyczne (asocjacyjne). Relacje syntagmatycznerelacja syntagmatycznaRelacje syntagmatyczne są linearne i dotyczą wzajemnych stosunków elementów zdania; nie należy jednak traktować stosunków syntagmatycznych jako należących wyłącznie do poziomu mówienia, ponieważ stosunki te wynikają z reguł systemowych. Związki paradygmatyczne zachodzą między syntagmą – elementem zdania – a każdym innym elementem mającym tę samą kategorię gramatyczną, a więc między elementem zdania a elementami, którymi można ten pierwszy zastąpić. I tak np. w zdaniu:

Widzimy więc, że związki syntagmatyczne są domeną zdania, a związki paradygmatyczne domeną systemu, przy czym te ostatnie mogą zasadzać się na różnych źródłach skojarzeń: od formy po treść.

Słownik