Żądania rozbiorców

Zaraz po podpisaniu przez Austrię, Prusy i Rosję traktatu rozbiorowego (5 sierpnia 1772 r.) państwa te zażądały jego ratyfikacjiratyfikacjaratyfikacji, czyli zatwierdzenia przez polski sejm. Takie żądanie spotkało się ze sprzeciwem opinii publicznej i króla Stanisława Augusta PoniatowskiegoStanisław August PoniatowskiStanisława Augusta Poniatowskiego. Rzeczpospolita miała jednak niewielkie pole manewru. Nie mogła liczyć na pomoc europejskich mocarstw, a Rosja, Austria i Prusy prowadziły zakrojoną na szeroką skalę akcję dezinformującą. Oskarżano Polaków o anarchię groźną dla sąsiadów Rzeczypospolitej i doprowadzenie zacofanego kraju do katastrofy. Rzeczpospolita była też osłabiona wewnętrznie: nie miała wystarczająco licznej i sprawnej armii, a konfederacja barska pokazała istnienie głębokich podziałów politycznych w państwie. Polska nie zdobyła się więc na otwarty sprzeciw wobec grożących jej kolejnym rozbiorem sąsiadów. Sejm rozbiorowy zwołano na 19 kwietnia 1773 r. Tereny, które miały przypaść państwom zaborczym, przedstawia poniższa mapa.

Rosjanie byli świadomi nieprzychylnych im nastrojów w Polsce. Przekupili więc grupę polityków, którzy w zamian mieli działać na sejmie zgodnie z wolą carycy Katarzyny IIKatarzyna II Wielkacarycy Katarzyny II. Wśród lojalnych współpracowników rosyjskiego ambasadora Ottona Magnusa von Stackelberga wyróżnić należy kuchmistrza koronnego Adama Ponińskiego, późniejszego wojewodę wileńskiego Michała Radziwiłła, biskupa wileńskiego Ignacego Massalskiego czy braci Augusta i Antoniego Sułkowskich.

Stanisław August Poniatowski

Król Polski od 7 września 1764 do 25 listopada 1795 r.

RxZgdmYbIMtb5

Obraz przedstawiający portret koronacyjny Stanisława Augusta Poniatowskiego. Mężczyzna w prawym ręku trzyma berło, jest ubrany w zbroję , obok leży korona.

Katarzyna II Wielka

Cesarzowa Rosji w latach 1762–1796.

R1LXREamo6nzX

Obraz przedstawiający portret Katarzyny II Wielkiej. W prawej dłoni trzyma miecz, przyodziana jest w odświętną suknię, na głowie ma koronę.

Próby stawiania oporu

Jeszcze przed otwarciem sejmu obóz prorosyjski zebrał część szlachty, która zawiązała konfederację generalnąkonfederacja generalnakonfederację generalną, czyli związek powoływany w wyjątkowych sytuacjach. Zdecydował się na ten krok, aby uniknąć niepowodzenia przy próbie ratyfikacji traktatu rozbiorowego. Na sejmie skonfederowanym decyzje zapadały bowiem większością głosów, a nie jednomyślnie, jak było to na sejmach zwyczajnych.

RhpFqAQJvVka91

Obraz przedstawiający portret Tadeusza Rejtana. Mężczyzna w średnim wieku, łysy, o pucułowatej twarzy. Przyodziany jest w wystawny frak, pod nim czerwona kamizela, pod szyją ma zapiętą broszkę. Znakiem szczególnym są długie wąsy.

Ruch ten napotkał jednak silny opór ze strony części szlachty, przede wszystkim posłów nowogrodzkich Tadeusza Rejtana, głównego bohatera obrazu Matejki, oraz Samuela Korsaka. 19 kwietnia, kiedy oficjalnie poinformowano o zawiązaniu konfederacji i funkcję jej marszałka miał objąć Adam Poniński, Rejtan podniósł sprzeciw. Powołał się na bezprawny charakter zwołania konfederacji – bez konsultacji ze szlachtą na sejmikach. Chciał doprowadzić do wyboru marszałka sejmu i uniknąć w ten sposób głosowania większością głosów. Tymczasem w sali zamkowej pozostało jedynie kilka osób. Znaczna część posłów była opłacona przez Rosjan lub szczerze wierzyła, że stawianie oporu mogłoby doprowadzić tylko do eskalacji konfliktu między Rzecząpospolitą a zaborcami.

Upadek Rejtana

W trzecim dniu trwania sejmu rozbiorowego doszło do dramatycznej sceny, którą uwiecznił Jan Matejko. Wobec sprzeciwu części szlachty Stanisław August odmawiał przystąpienia do zawiązanej konfederacji generalnej. Protestujący posłowie, w tym Rejtan, nie zamierzali rezygnować – za wszelką cenę próbowali doprowadzić do wyboru marszałka sejmu zwyczajnego, na którym obowiązywałaby jednomyślność. Wówczas z łatwością można byłoby zerwać sejm za pomocą liberum vetoliberum vetoliberum veto i udaremnić zatwierdzenie pierwszego rozbioru. Poniński wysłał więc posła sandomierskiego Michała Lubomirskiego, aby ten przedłużył obrady i odroczył wybór marszałka. Gdy wszyscy mieli się już rozchodzić, Rejtan stanął w drzwiach Sali Senatorskiej i zaklinał posłów na miłość Boga i ojczyzny, aby go posłuchali. Następnie w geście rozpaczy padł na ziemię, próbując im uniemożliwić opuszczenie pomieszczenia i rozejście się bez wyboru marszałka. Tę właśnie scenę przedstawił Matejko na obrazie reprodukowanym poniżej.

Porażka protestujących

Lubomirski nie zawahał się przejść nad Rejtanem. Następnie warta marszałkowska pomogła zrobić to samo kolejnym osobom. Wieczorem w pustej sali pozostali tylko Rejtan, Korsak oraz poseł miński Stanisław Bohuszewicz. Wprawdzie nazajutrz zaczęli przyłączać się do nich inni, ale nic to już nie dało. Po tym, jak Rosja zagroziła interwencją zbrojną, król przystąpił do konfederacji, a w jego ślady poszli senatorowie oraz większość posłów. Trzech protestujących prowadziło jeszcze strajk głodowy przez kilka dni, jednak uświadomiwszy sobie jego bezcelowość, zrezygnowało.

Sejm decyduje

R9Gbhq7oBUu4c1Okładka wydanych drukiem konstytucji (czyli uchwał) sejmu rozbiorowego

Fotografia przedstawiająca okładkę zbioru uchwał sejmu rozbiorowego z 1775 r. Drukowana na papierze w języku polskim. Ozdobiona dużym znakiem herbowym.

Zaborcy triumfowali. Zaraz po przystąpieniu króla do konfederacji powołano tzw. delegację poselską. Jej zadaniem było przygotowanie ratyfikacji traktatu rozbiorowego. Zatwierdzono go 30 września 1773 r. Sejm rozbiorowy kontynuował jednak pracę, stawiając sobie za cel wdrożenie reform regulujących życie społeczno‑polityczne w nowej rzeczywistości. Przegłosował ustawy, które miały wprowadzić pozytywne zmiany w państwie. Utworzono Radę NieustającąRada NieustającaRadę Nieustającą (pełniącą funkcję organu wykonawczego, odpowiednika dzisiejszego rządu), zwiększono i ujednolicono podatek podymnypodymnepodymny oraz czopowyczopoweczopowy. Unowocześniono wojsko, ale jego liczebność ustalono na maksymalnie 30 tys. żołnierzy. Postanowieniem sejmu potwierdzono i uzupełniono ustanowione w 1768 r. prawa kardynalneprawa kardynalneprawa kardynalne. Utrzymano w mocy m.in. liberum veto i prawo szlachty do wypowiedzenia nieposłuszeństwa królowi. Prawa kardynalne przedstawia grafika interaktywna.

Gdy do debatujących posłów dotarła wieść o rozwiązaniu zakonu jezuitów przez papieża Klemensa XIV, pojawiła się okazja do zreformowania i unowocześnienia szkolnictwa. Do tej pory bowiem to właśnie jezuici w dużej mierze odpowiadali za kształcenie młodzieży szlacheckiej. 14 października 1773 r. sejm powołał Komisję Edukacji NarodowejKomisja Edukacji NarodowejKomisję Edukacji Narodowej, pierwszą w Europie instytucję sprawującą nadzór nad nauczaniem – pierwsze ministerstwo oświaty.

Julian Ursyn Niemcewicz, jeden z czołowych reformatorów polskiego oświecenia i członek KEN w latach 1791–1792, tak oceniał decyzje sejmu w swoich pamiętnikach:

Sejm rozbiorowy był kilkakrotnie przedłużany, aby mógł zaakceptować nowe ustawodawstwo, i zakończył się dopiero w połowie kwietnia 1775 r.

Słownik

Słowa kluczowe

I rozbiór Polski, Tadeusz Rejtan, Rada Nieustająca, Komisja Edukacji Narodowej

Bibliografia

J.U. Niemczewicz, Pamiętniki czasów moich, t. 1, Gdańsk 2000.

S.B. Lenard, M. Sobańska‑Bondaruk, Wiek XVI‑XVIII w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii i studentów, Warszawa 1997.

C. de Mouy, Correspondance inédite du roi Stanislas‑Auguste Poniatowski et de Mme Geoffrin (1764‑1777), précédée d’une étude sur Stanislas‑Auguste et Mme Geoffrin et accompagnée des notes, tłum. D. Wiśniewska, Paryż 1875.