W stronę zjednoczenia

Idee zjednoczeniowe ziem polskich popierał Kościół katolicki, istniało wszak polskie arcybiskupstwo gnieźnieńskie oraz cała organizacja kościelna, która stworzona została wcześniej, w czasie jedności państwa polskiego. Tymczasem rozbicie dzielnicowe przyczyniło się do podziału diecezji, często między kilku książąt. Niezadowoleni z rozdrobnienia kraju byli również możni. Rodziny rycerskie były bowiem szeroko spokrewnione, posiadały siedziby i dobra w różnych księstwach. Z powodów ekonomicznych zjednoczenie kraju popierała część mieszczan, dla których kłopotliwe były ówczesny system podatkowy oraz liczne opłaty handlowe (osobne komory celnekomora celnakomory celne i prawo składuprawo składuprawo składu w każdym z księstw). Sprawiało to, że w połowie XIII w. wielu polskich możnych, którzy oczekiwali od władzy ochrony swoich praw i przywilejów, znalazło wspólny cel: zjednoczenie Polski.

Pierwsze próby zjednoczenia ziem piastowskich podjęli książęta śląscy Henryk I Brodaty i jego syn Henryk II Pobożny. Udało im się objąć panowanie nad kilkoma księstwami: Śląskiem, Małopolską i częścią Wielkopolski, jednak żaden z Henryków śląskich nigdy nie zasiadł na polskim tronie. Proces zjednoczenia przerwał najazd mongolski i przegrana Henryka Pobożnego w bitwie pod Legnicą w 1241 r. Przełomowy charakter miały próby podejmowane przez księcia wrocławskiego Henryka IV Probusa. Po zajęciu Krakowa w 1290 r. podjął on oficjalne starania o koronę królewską na dworze papieskim, ale w tym samym roku zmarł.

Na nowo podjął je Przemysł II, książę Wielkopolski i Pomorza Gdańskiego. Dzięki wstawiennictwu arcybiskupa gnieźnieńskiego Jakuba Świnki u papieża w 1295 r. został uroczyście koronowany w Gnieźnie na króla Polski. Było to wydarzenie bezprecedensowe i doniosłe, gdyż od poprzedniej koronacji minęło ponad 200 lat. Niestety wskrzeszone przez Przemysła Królestwo Polskie ograniczało się jedynie do dwóch dzielnicdzielnicadzielnic: Pomorza Gdańskiego i Wielkopolski, a przetrwało tylko rok. W środę popielcową, 8 lutego 1296 r., w Rogoźnie król został zaskoczony podczas snu, raniony i uprowadzony prawdopodobnie z inspiracji margrabiów brandenburskich. Zmarł tego samego dnia z powodu wykrwawienia.

Krótkie czeskie panowanie

O schedęschedaschedę po Przemyśle II konkurowali książęta piastowscy Władysław Łokietek i Henryk III Głogowski oraz król Czech Wacław II z dynastii Przemyślidów. Ten ostatni sprawował już rządy w Małopolsce, a w 1300 r. zajął Wielkopolskę i Pomorze Gdańskie oraz koronował się na króla Polski. Jego rządy popierało przede wszystkim małopolskie rycerstwo, mieszczaństwo i duchowieństwo, zadowolone z nadania w 1291 r. przywileju lutomyskiego, gwarantującego, że władca nie nałoży nowych podatków oraz nie obsadzi urzędów bez porozumienia z miejscową elitą. Ponadto Wacław II usprawnił administrację, ustanawiając urząd starosty, poprawił finanse państwa i wprowadził nową, mocniejszą walutę - grosz praski. Otaczał się jednak Niemcami i Czechami, czym zraził do siebie część polskich poddanych. Jego władza spotkała się też ze zgodnym oporem wśród przedstawicieli dynastii Piastów. Choć książęta piastowscy toczyli między sobą walki, to zgodnie uważali, że niedopuszczalne jest, aby korona polska spoczywała na głowie przedstawiciela obcej dynastii. Wacław II dzierżył tytuł króla Czech i Polski do śmierci w 1305 r., następnie zaledwie na rok przejął go syn Wacław III. Jego śmierć stworzyła dogodną sytuację do przejęcia władzy przez księcia kujawskiego Władysława Łokietka. W ciągu kilku lat podporządkował on sobie większość księstw piastowskich, w tym Małopolskę z Krakowem, gdzie musiał uporać się z buntembuntbuntem możnych i mieszczan pod wodzą wójta Alberta, a także z potężnym biskupem Janem Muskatą, popierającym Wacława II oraz jego syna Wacława III, a po śmierci tego drugiego sprzyjającym Janowi Luksemburskiemu, który odziedziczył schedę po Przemyślidach. Krakowski duchowny stał też prawdopodobnie za buntem wójta Alberta. Mieszczanie, a przede wszystkim niemiecki patrycjat, widzieli na polskim tronie Jana Luksemburskiego, a nie księcia kujawskiego. Niechęć do Łokietka nasiliły również kłopoty gospodarcze, spowodowane utratą Pomorza gdańskiego na rzecz zakonu krzyżackiego.

Po stłumieniu buntu wójta Alberta Władysław Łokietek powrócił do planów odzyskania korony królewskiej. Nie miał dość siły, by odbić Pomorze Gdańskie, ale zdobył dwie najważniejsze dzielnice - Wielkopolskę oraz Małopolskę. Koronował się w 1320 r. w Krakowie na króla Polski. Faktu tego nie uznali ani książęta śląscy i mazowieccy, ani władca czeski Jan Luksemburski, który sam zgłaszał pretensje do tytułu (jako zięć Wacława II i następca Wacława III). Mimo to po śmierci Władysława Łokietka w 1333 r. korona pozostała w dynastii piastowskiej, a królem Polski został jego syn Kazimierz, nazwany Wielkim. Koronacja Władysława Łokietka i przekazanie władzy synowi zakończyły okres ponad 200‑letniego rozbicia dzielnicowego Polski.

W obronie integralności państwa

W czasie swojego panowania Władysław Łokietek musiał stawić czoło nie tylko zagrożeniom ze strony rywalizujących z nim książąt dzielnicowych, ale również KrzyżakówKrzyżacyKrzyżaków i Brandenburgii oraz Czech i ich króla Jana Luksemburskiego. Na początku XIV w. Pomorze Gdańskie zajęli brandenburscy margrabiowie, oblegając także Gdańsk. Władysław Łokietek wezwał na pomoc Krzyżaków,których początkowo postrzegał jako stronę neutralną w jego sporach terytorialnych. Zakon krzyżacki w zamian za zapłatę miał usunąć obce wojska z tych ziem. Stało się jednak inaczej, bo chociaż Krzyżacy wyparli Brandenburczyków z Pomorza Gdańskiego, to ostatecznie w 1308 r. sami je zajęli, a w 1329 r. opanowali również ziemię dobrzyńską. To jasno określiło relacje polsko - krzyżackie jako wrogie. Wojny z zakonem i wspierającym go posiłkami czeskimi Janem Luksemburskim zdominowały ostatnie lata panowania Władysława Łokietka oraz pierwsze lata rządów jego następcy Kazimierza Wielkiego.

Słownik

Słowa kluczowe

koronacja, centralizacja, testament Bolesława Krzywoustego, Przemysław II, Wacław II, Władysław Łokietek, Polska w XIV–XV w.

Bibliografia

H. Paszkiewicz, Dzieje Polski, Czasy Piastowskie, t. 1, Warszawa 1924.

Teksty źródłowe do nauki historii w szkole. Śląsk, Ziemia Lubuska, Pomorze Zachodnie, Pomorze Gdańskie oraz stosunki polsko‑krzyżackie do schyłku w. XV, t. 12, oprac. B. Turoń, 1959.

Teksty źródłowe do nauki historii w szkole. Powstanie państw scentralizowanych i rozwój dążeń narodowych w XIII–XIV w., t. 10, oprac. Z. Dąbrowska, Warszawa 1959.

J. Mitkowski, Wybór tekstów źródłowych z historii Polski. Wiek IX–XV, Kraków 1980. 

T. M. Nowak, J. Wimmer, Historia oręża polskiego 963‑1795, Warszawa 1981.