Strefa brzegowa to określenie obszaru, który obejmuje brzeg morski i przyległe do niego części lądu i morza, gdzie zauważyć można wzajemne oddziaływanie na siebie tych środowisk. To oddziaływanie obserwuje się podczas zjawiska wynoszenia materiału z lądu przez fale i późniejszego rozdrabniania go w wyniku przenoszenia przez fale lub prądy. Problematyczne jest jednak wyznaczenie granicy tej strefy, ponieważ ten obszar cały czas zmienia się na skutek falowania, prądów oraz zmiany poziomu morza. Z czasem grono naukowców stwierdziło, że granicę strefy brzegowej wyznacza od strony lądu najdalej wysunięta linia, która jest ostatnim elementem ukazującym bezpośredni wpływ morza na ląd, natomiast granicę od strony morza stanowi wysunięta najdalej rewa. Ciągłe zmiany zachodzące w strefie brzegowej powodują, że następuje rozwój wybrzeżawybrzeże wybrzeża.

Wybrzeżewybrzeże Wybrzeże jest to pas o zróżnicowanej szerokości, który stanowi granicę między lądem i morzem. Składa się z części nadwodnej i podwodnej. Jest ono szersze niż strefa brzegowa. Jego granic nie można dokładnie określić.

W jego zasięgu występują współczesne formy brzegu oraz dawne linie brzegowe odznaczające się w rzeźbie. W obrębie strefy brzegowej wyróżnia się następujące elementy:

– nadbrzeże to obszar przylegający bezpośrednio do brzegu morskiego od strony lądu, do którego z reguły nie docierają fale sztormowe; zazwyczaj zajęte są przez wydmy i klify.

– brzeg jest to strefa zalewania i odsłaniana, zależy to od intensywności falowania i pływów,  wyróżnia się brzeg górny (zalewany podczas wysokich stanów wody) i brzeg dolny (odsłaniany przy niskich stanach wody).

– podbrzeże jest to strefa, gdzie znajdują się formy brzegowe, które zawsze są pod wodą.to strefa, gdzie znajdują się formy brzegowe, zawsze trwale przykryte wodą.

Elementami wybrzeża są jeszcze:

– linia wody, która wyróżnia się poprzez styk powierzchni lądu i wody.

– linia brzegowa określa średnie położenie linii wody, zarazem odpowiada średniemu współczesnemu poziomowi morza.

– odmorska granica strefy brzegowej jest to miejsce, w którym proces falowania przekształca dno (warunkiem musi być odpowiednia głębokość).

– odlądowa granica strefy brzegowej wskazuje ona typowy zasięg pojawiania się form rzeźby nadbrzeżnej np. klify lub wydmy.

Strefa brzegowa zaliczana jest do najbardziej dynamicznych obszarów występujących na Ziemi. Oddziałują na nią procesy brzegowe, które najogólniej można podzielić na procesy lądowe, procesy morskie i procesy współdziałające (pionowe ruchy skorupy ziemskiej oraz wiatr).

Główne procesy modelujące wybrzeża związane są z działalnością fal morskich, pływów, prądów morskich oraz prądów przybrzeżnychprąd przybrzeżnyprądów przybrzeżnych. Działalność tych procesów ma charakter niszczący (abrazja) lub budujący (akumulacja). W momencie przewagi działalności niszczącej nad budującą powstają wybrzeża wysokie (np. klifowe), natomiast w przypadku przewagi tej drugiej nad pierwszą wybrzeża akumulacyjne (np. wydmowe).

Wybrzeża wysokie powstają wskutek podcinania przez uderzające fale dolnej części stoku, co powoduje powstanie niszy abrazyjnejnisza abrazyjnaniszy abrazyjnej. Nisza abrazyjna jest cały czas powiększana, czego skutkiem może być powstanie obrywów w obrębie wznoszącej się nad nią ściany. Ten ciągły proces prowadzi do utworzenia lekko nachylonej ku morzu platformy abrazyjnejplatforma abrazyjna platformy abrazyjnej oraz stromej ściany nazywanej klifem (falezą). Materiał skalny, który wskutek obrywów dociera do podnóża klifu, jest rozdrabniany i transportowany przez fale morskie w stronę morza, w wyniku czego platforma abrazyjna ulega wygładzeniu. W etapie końcowym materiał skalny zostaje akumulowany w przedłużeniu platformy abrazyjnej, tworząc platformę akumulacyjnąplatforma akumulacyjna platformę akumulacyjną. Kształtowanie wybrzeża abrazyjnego może trwać od kilku do kilkudziesięciu lat i jest uzależnione od siły fal i struktury skał budujących klif. Najbardziej odporne na abrazję wybrzeża zbudowane są ze skał magmowych i metamorficznych, natomiast najmniej odporne ze skał osadowych. Czynnikiem intensyfikującym proces abrazji są pływy, ponieważ powodują wzrost poziomu morza w czasie przypływu i oczyszczają przedpola klifu.

RJZWNQnpzWmW1

Zdjęcie ukazuje morze. Po prawej stronie znajduje się skalisty brzeg klifowy.

Wybrzeża niskie powstają wskutek nadbudowywania płaskiego wybrzeża materiałem piaszczysto‑żwirowym nanoszonym przez fale morskie i pływy. Właśnie wspomniane nadbudowywanie jest typową cechą wybrzeży niskich. Odbywa się to w momencie wkraczania fal lub przypływów wody daleko w głąb pasa nadbrzeżnego. Podczas tego procesu drobny materiał akumuluje się w konkretnym miejscu. Woda wycofując się nie posiada już dość dużej energii, żeby mogła zabrać cały materiał, który wcześniej przetransportowała. Jedynie przepłukuje ten materiał, jednocześnie rozdrabniając go. Zabiera wyłącznie najdrobniejszy materiał. Pozostawiony materiał (piasek lub żwir) w późniejszym okresie tworzy plażę. Proces nadbudowywania plaży może być czasami zakłócony na skutek występowania przybrzeżnych prądów morskich lub sztormów. Podczas jednego z tych zjawisk możliwe jest zatrzymanie dostarczania materiału na plaże. Jeżeli wybrane zjawisko oddziałuje z dużą siłą, to może nawet prowadzić to do zaniku plaży lub jej podcięcia od strony morza. W takiej sytuacji materiał ten jest akumulowany w niewielkiej odległości od lądu w postaci nadbrzeżnego wału burzowego lub transportowany dalej wzdłuż wybrzeża. Wynika to z ułożenia linii brzegowej, kierunku wiatrów (stałych lub przejściowych) lub ukośnego uderzania fal morskich. Wskutek tych procesów w późniejszym czasie następuje akumulowanie materiału w miejscach załamania linii brzegowej. Zaczynają tworzyć się podwodne wały, które cały czas są nadbudowywane, aż w pewnym momencie wynurzają się ponad poziom wody w postaci wysepek. Ciągłe oddziaływanie prądów przybrzeżnych prowadzi do powstawania kos (są to wąskie wały, które odcinają częściowo zatokę od otwartego morza). Wraz z biegiem czasu kosy przekształcają się w mierzeje. W tej sytuacji wody znajdujące się w zatoce (zalewiezalewzalewie) nie wymieniają się aż tak często. Ostatnim etapem akumulacji materiału jest całkowite odcięcie zalewu od morza - powstaje wtedy jezioro przybrzeżne.

W czasie sztormów wody, które uderzają z dużą energią mogą doprowadzić do przerwania mierzei. Jednakże zazwyczaj wpływa do zalewu wąskimi cieśninami (przetokami), jednocześnie transportując dużą ilość materiału. W momencie zmniejszenia energii materiał jest akumulowany od strony zalewu w postaci delt wstecznych. Podczas wyrównywania linii brzegowej wybrzeży niskich przez jednoczesną działalność prądów przybrzeżnych i pływów, odpowiednikiem mierzei jest lido, a zalewu laguna.

R3HXEWL4ooZup

Zdjęcie ukazuje morze z długą linią brzegową i sporym fragmentem lądu. Po lewej stronie zdjęcia blisko brzegu znajduje się jezioro.

Do procesów lądowych zalicza się erozję i akumulację rzeczną oraz procesy denudacyjne (osuwiska i obrywy).

R1HELU2ifHz5N

Zdjęcie przedstawia morze z brzegiem klifowym. Klif ma strome zbocza, częściowo porośnięte drzewami.

Dodatkowo wybrzeże kształtują takie czynniki jak właściwości chemiczne i fizyczne wody, budowa geologiczna, transport eoliczny oraz działalność antropogeniczna.

Linia brzegowa Morza Bałtyckiego ma długość około 8 100 km. Jest ona mocno rozwinięta oraz urozmaicona. Przyczynia się do tego duża ilość zalewów, zatok, półwyspów oraz wysp (najwięcej ich jest przy wybrzeżach północnym i zachodnim).

Do największych zatok Morza Bałtyckiego zalicza się: Botnicką, Fińską, Ryską, Gdańską, Pomorską, Lubecką, Kilońską i Zalew Kuroński.

Do większych półwyspów Bałtyku zalicza się: Mierzeję Kurońską, Mierzeję Wiślaną, Fischland‑Darβbeta-Zingst i Mierzeję Helską.

Największe wyspy tego akwenu reprezentują: Gotlandia, Sarema i Olandia.

Dla Morza Bałtyckiego charakterystyczne są poniższe rodzaje wybrzeża:

• fierdowo‑szkierowe jest to rodzaj wybrzeża, który jest hybrydą dwóch pierwotnych typowych wybrzeży (fierdowego i szkierowego), wybrzeże charakteryzuje się dużymi zatokami o dużych stromych ścianach, ale niezbyt wysokich (głównie 30–50 m), powstały w wyniku zalania morzem niezbyt głębokich dolin lodowcowych na obszarach wyżynnych, występują tutaj dodatkowo elementy wybrzeża szkierowego, które powstało wskutek zatopienia przez morze małych wysepek (są to formy z akumulacyjnej działalności lodowca - mutony). Wysepki te zazwyczaj rozdzielone są cieśninami np. południowe wybrzeża Finlandii.

• fiordowo‑szkierowe jest to typ, który, tak samo jak poprzedni, jest hybrydą wybrzeża fiordowego i szkierowego; cechuje się wysokimi wybrzeżami z głębokimi, długimi i wąskimi zatokami o bardzo stromych ścianach, które bardzo często sięgają kilkuset metrów wysokości; ten typ wybrzeża powstał w wyniku zalania przez morze długich, głębokich dolin lodowcowych w obszarach górskich (kształtem przypominają doliny U‑kształtne); tak jak przy poprzednim opisywanym typie ten rodzaj współwystępuje z wybrzeżem typu szkierowego (opisany wyżej) np. południowe wybrzeża Norwegii.

• föhrdowe (ferdowe) to wybrzeże urozmaicone licznymi rozległymi i głębokimi rynnami, które układają się z lądu wpadając do morza, wybrzeże ukształtowało się w momencie zalania przez morze obszarów akumulacji polodowcowej, które ponacinane są rynnami subglacjalnymi,  np. północne wybrzeże Finlandii w okolicach miasta Oulu,

• szkierowe tak jak wcześniej wspomniano, jest to rodzaj wybrzeża, gdzie występują małe wysepki (mutony są efektem działalności lodowca) zalane przez morze, rozdzielone są cieśninami (kanałami) np. wybrzeże Finlandii w okolicy Parku Narodowego Morza Archipelagowego,

• klifowe jest to wysokie wybrzeże, które opada w stronę morza stromą ścianą (klifem); czasami u podnóża klifu spotykana jest wąska plaża (zazwyczaj kamienista); ten typ powstaje w wyniku uderzenia z wielką energią fal o wysoki brzeg, jednocześnie podcinając go, czego skutkiem jest oberwanie i cofanie się klifu; u podnóża klifu powstaje nachylona w stronę morza platforma abrazyjna np wybrzeża północnej Estonii,

• mierzejowo‑zalewowe - powstałe w miejscach, gdzie długie wybrzeże nagle skręca w stronę zatoki, następnie w wyniku akumulacyjnej działalności fal i prądów przybrzeżnych powstają długie, wąskie, piaszczyste półwyspy (kosy lub mierzeje); cechą charakterystyczną jest płaskie wybrzeże z zatokami, które utworzyło się na skutek częściowego odcięcia zatoki od otwartego morza lub płaskie wybrzeże z jeziorem, które zostało ograniczone całkowicie od morza przez mierzeję np. wschodnie wybrzeże Niemiec.

Słownik