Przeczytaj
Ku wielkości. Reformy Filipa II
Po objęciu władzy Filip (a miał wówczas 24 lata) drogą przekupstw, dyplomacji i ustępstw terytorialnych odroczył inwazję sąsiadów i przystąpił do gruntownej przebudowy państwa. Skala działań była imponująca. Jeden ze współczesnych uczonych, historyk Robin Lane Fox nie wahał się nazwać Filipa największym budowniczym państwa i armii w świecie starożytnym
. Reformy przebiegały na trzech polach:
Gospodarka. Król umiejętnie wykorzystywał bogactwa Macedonii. Kraj dzielił się na dwa regiony: górzystą północ, świetnie nadającą się pod pastwiska, oraz równinne, żyzne południe, przynoszące przy odpowiedniej trosce wysokie plony. Król dbał o rozwój własności ziemskiej. W tym celu nadawał ludności nadziały ziemi, dążąc do wzrostu zamożności i liczebności średniego chłopstwa (z którego mógł rekrutować piechotę), a także arystokracji (walczącej w konnicy). Dobrem Macedonii były też lasy, z których pozyskiwano, a następnie eksportowano drewno na statki, żywicę i smołę. Za czasów Filipa powstało także kilka nowych miast i dobrze ufortyfikowanych osad. Głównym jednak źródłem bogactwa Filipa były obfite złoża srebra w górach Pangaion, gdzie wydobywano wielką sumę tysiąca talentówtalentów rocznie. To właśnie stąd Filip czerpał środki na większość swoich przedsięwzięć.
Armia. Reforma armii była pierwszym zadaniem, jakie postawił przed sobą Filip. Armia macedońska od dawna słynęła ze świetnej jazdy; tworzyli ją hetajrowiehetajrowie. Na tym polu nie doszło do rewolucji. Bolączką była jednak fatalna piechota. Filip wyznaczył sobie cel stworzenia nowego typu piechoty walczącego w odmienny (jak się okazało, skuteczniejszy) sposób niż hoplici w Grecji; byli to tzw. sarissophoroi („noszący sarissy”). Obok nich tworzono elitarny oddział hypaspistów (hypaspistes – „tarczownicy”) w liczbie 3 tys., do których kierowano najsilniejszych, najwyższych i najwaleczniejszych Macedończyków. Poddawano ich długotrwałemu treningowi wojskowemu, aby później zdołali sprawdzić się w każdej sytuacji na polu bitewnym. Byli uzbrojeni w podobny sposób jak hoplici, ale ćwiczyli więcej od nich, a więc na ogół górowali nad Grekami w bezpośrednim starciu.
„Chłopcy królewscy”. W nauce częściej spotyka się określenie „korpus paziów” (jaśniejsze, choć niezgodne z greką). Była to instytucja znana już wcześniej, ale Filip rozwinął ją w niespotykanym dotąd stopniu. „Chłopcami królewskimi” nazywano młodzież w wieku 14–18 lat przebywającą na dworze królewskim. W „szkole chłopców królewskich” uczono sztuki wojennej, filozofii, administracji oraz zasad honoru. Adepci byli zobowiązani do posług przy królu, towarzyszenia mu w różnych aktywnościach, takich jak polowanie, a nawet do uczestnictwa w wojnach. Wywodzili się z najznamienitszych rodzin arystokratycznych. Król trzymał ich przy sobie, aby kształtować młode, chłonne umysły i przygotowywać do służby na rzecz państwa. Byli oni także po prostu zakładnikami, co ograniczało ryzyko buntu ich potężnych ojców (król zapraszał na dwór także synów znamienitych przedstawicieli dopiero co podbitych terenów).
Ku Grecji. Demostenes
Po uporaniu się z kryzysem Filip zaprzęgnął sprawnie działającą maszynę państwową do wojny. Wrogów miał wielu. Pokonawszy IlirówIlirów skierował wzrok na południe. Najpierw podporządkował sobie Trację, zajmując wiele ważnych i należących do Aten ośrodków, z bogatą Amfipolis na czele. Od połowy IV w. p.n.e. stale ingerował w sprawy Greków. Początkowo dążył do podporządkowania sobie Tesalii, co ostatecznie nastąpiło w 346 r. p.n.e., jednocześnie umacniając swoją pozycję w Tracji, a także przygotowując grunt pod inwazję na Grecję. W tym celu rozpoczął szeroko zakrojoną kampanię propagandową, przedstawiając się jako mąż opatrznościowy, który byłby w stanie nie tylko ustabilizować nękaną konfliktami Grecję, ale także skierować połączone siły grecko‑macedońskie na odwiecznego wroga na wschodzie. Aby to było możliwe, należało jednak przełamać opór Aten. A wcześniej uciszyć Demostenesa, najwybitniejszego mówcę ateńskiego, który w filipikachfilipikach ostrzegał Ateńczyków i innych Greków, że Filip pod hasłami zaprowadzenia w Grecji pokoju tak naprawdę dąży do podporządkowania sobie greckich poleis.
Na podstawie mapy i lektury tekstu lekcji odtwórz proces powiększania się władztwa Filipa II. Ustosunkuj się do tezy jednego z historyków, że Filip II powiększał swój stan posiadania metodą małych kroków.
Ku Persji. Cheroneja i Związek Koryncki
W wyniku starań Demostenesa w Atenach utworzono specjalny skarbiec wojenny, rozpoczęto rozbudowę i reorganizację floty, a nawet zbudowano nowy arsenał w PireusiePireusie. Nie na wiele to się zdało. Gdy Filip rozpoczął z końcem lat 40. działania wojskowe, po stronie Ateńczyków stanęło niewiele poleis. Wśród nich były jednak Teby, dysponujące najlepszą wówczas piechotą. Do rozstrzygnięcia doszło w bitwie pod Cheroneją w 338 r. p.n.e. Wielkie zasługi miał w niej Aleksander, syn Filipa, który na czele konnicy hetajrów przeprowadził decydującą szarżę na pozycje zajmowane przez Święty ZastępŚwięty Zastęp. Ateny Filip oszczędził, zostawiając im dużą samodzielność, jednak do Teb wprowadził garnizon. Rok później, w 337 r. p.n.e., zaprosił do Koryntu każdą ważniejszą polis (poza Spartą) i zaproponował im utworzenie sojuszu wszystkich Greków, których obowiązywałby „pokój powszechny”. W efekcie powstał Związek Koryncki (Liga Koryncka). Niemal każde z państw związkowych miało zapewnioną autonomię, lecz było zobowiązane dostarczać wojsko dla hegemonahegemona, którym została Macedonia. Niebawem na pierwszym zgromadzeniu członków Związku Filip ogłosił wielką wyprawę przeciw Persji. Wszystkie poleis poparły inicjatywę Filipa i zobowiązały się do dostarczenia wojsk. Na wiosnę 336 r. p.n.e. w Azji Mniejszej wylądował korpus w celu stworzenia przyczółku i swoje zadanie wykonał. Wszystko było gotowe do wyprawy. Inwazję wstrzymała na dwa lata niespodziewana śmierć króla. Dzieła ojca dokończy wybitny syn.
Dwór macedońskiego władcy
Filip, tak jak i inni królowie macedońscy, był poligamistą. W sumie miał aż siedem żon, a wszystkie jego dzieci były książętami i księżniczkami. To rodziło spory o sukcesję, dlatego Filip jeszcze za życia wskazał swojego następcę – syna Aleksandra, który towarzyszył mu w wielu wyprawach. Tym samym matka Aleksandra, Olimpias stała się najważniejszą kobietą na dworze. Filip ostatnią ze swoich żon, Kleopatrę, bratanicę wodza Attalosa, poślubił w 337 r. p.n.e., w wieku 45 lat. Było to przyczyną konfliktu między królem a Aleksandrem i jego matką, którzy obawiali się utraty tronu. Oprócz oficjalnych żon macedoński władca miał wiele kochanek, a obyczaje panujące na jego dworze budziły w Grecji zgorszenie.
Filip podziwem darzył grecką kulturę i filozofię. Przez swoich zwolenników uznawany był za niezwykle światłego człowieka. Na wielu posłach greckich wywierał ogromne wrażenie; jeden z nich o imieniu Ktesifon tak go opisał: nie spotkałem dotychczas tak uprzejmego i czarującego człowieka
. Inni chwalili talent oratorski i dobrą pamięć Filipa. Król Macedonii dbał o dobre wykształcenie swoich dzieci. W 343 r. p.n.e. zaprosił na swój dwór słynnego greckiego filozofa Arystotelesa i powierzył mu wychowanie Aleksandra.
Słownik
nazwa trzech kunsztownych mów Demostenesa, w których atakował zaborczą politykę Filipa II nastającego na wolność i niezależność Grecji; do końca XIX w. były podstawową lekturą w szkołach
(gr. hegemonia – przywództwo) przewaga polityczna i militarna jednego państwa nad innymi, zarówno w skali lokalnej, jak i ogólnogreckiej
„towarzysze”, arystokraci macedońscy, skupieni wokół króla, byli jego doradcami i ludźmi do zadań specjalnych; podstawą ich pozycji były wielkie majątki ziemskie pozwalające im na zakup i utrzymanie koni
lud indoeuropejski zamieszkujący dzisiejszą Albanię i Serbię, dzielił się na liczne plemiona; Filip najcięższe walki prowadził z Dardanami i stojącym na ich czele Bardylisem. To właśnie on zabił w bitwie brata Filipa, Perdikkasa, i wytępił prawie połowę armii macedońskiej; Filip pokonał go na równinie Lynkos w 358 r. p.n.e., stosując w walce szyk ukośny, którego nauczył się w Tebach
najsłynniejszy ateński port
elitarny oddział armii tebańskiej składający się z żołnierzy, których łączyły związki homoerotyczne
podstawowa jednostka wagi o wielkości różnej zależnie od okresu i regionu; najpopularniejszy był talent attycki (26,2 kg) i eginecki (37,1 kg)
Słowa kluczowe
Filip II, Demostenes, Związek Koryncki, Filipiki, hetajrowie, sarissa, starożytność, starożytna Grecja, antyk
Bibliografia
B. Bravo, E. Wipszycka, M. Węcowski, A. Wolicki, Historia starożytnych Greków, t. 2, Warszawa 2009.
J.K. Davies, Demokracja w Grecji klasycznej, tłum. G. Muszyński, Warszawa 2003.
N.G.L. Hammond, Starożytna Macedonia, tłum. R. Chankowski, Warszawa 1999.
R. Kulesza, Aleksander Wielki, Warszawa 2009.
D. Musiał, Świat grecki od Homera do Kleopatry, Warszawa 2008.
J. Rzepka, Cheroneja, Grodzisk Mazowiecki 2011.
A. Ziółkowski, Historia powszechna. Starożytność, Warszawa 2014.
N. Hammond, Filip Macedoński, wyd. Axis, Poznań, 2002.