Określenie „pustynia” to termin wywodzący się z nauk biologicznych. Oznacza on miejsce pozbawione roślinności lub z niską roślinnością, która pokrywa mniej niż 10% powierzchni obszaru.

Tereny pustynne powstają więc wszędzie tam, gdzie warunki środowiskowe utrudniają lub uniemożliwiają rozwój roślinności. Odpowiadają za to przede wszystkim uwarunkowania wilgotnościowe oraz termiczne. Powstawaniu pustyń sprzyjają bardzo skąpe (poniżej 200 mm rocznie) lub występujące z małą regularnością opady oraz odpowiednio wysokie temperatury powietrza, utrzymujące się przez cały rok lub pewną jego część. Współzależność tych dwóch elementów powoduje, że wielkość opadów nie jest w stanie zrekompensować strat wody następujących poprzez parowanie. Powoduje to ujemny bilans wodny obszaru.

Drugorzędne znaczenie ma lokalizacja (strefa klimatyczna) czy ukształtowanie terenu. Pustynie mogą występować w górach, na wyżynach, jak i na nizinach, również tych nadmorskich. Największe obszary pustyń występują między 15° a 50° szerokości geograficznej północnej i południowej, przy czym te sięgające 35° zaliczane są do pustyń gorących i suchych, natomiast te spotykane w wyższych szerokościach geograficznych do pustyń chłodnych i suchych.

Czynniki wpływające na powstawanie pustyń

• Niska wielkość opadów – mniej niż 200 mm na rok.

• Wysokie parowanie.

• Położenie (występowanie w środku kontynentów lub w strefie zwrotnikowej).

• Rzeźba terenu (cień opadowy).

• Występowanie i wpływ zimnych prądów morskich na wybrzeża.

• Cyrkulacja powietrza (komórka Hadleya – pustynie zwrotnikowe).

Rodzaje pustyń

RxSmtH43cmMgv

Schemat przedstawia klasyfikację pustyń ze względu na rodzaj utworów powierzchniowych. W pierwszym, brązowym, okrągłym okienku znajduje się wycinek kamienistego terenu. Podpisany jest jako pustynia skalista, a pod spodem znajduje się arabskie tłumaczenie tej nazwy– hamada. W czerwonym okienku znajduje się zdjęcie terenu zbudowanego z kamyków; podpisany jest jako pustynia żwirowa, czyli po arabsku serir, po mongolsku gobi a po irańsku reg. Żółte okienko zawiera zdjęcie pustyni piaszczystej – po arabsku jest to erg, po turecku kum, po chińsku szamo a po mongolsku elisum. W beżowym okienku widoczna jest spękana ziemia podpisana jako pustynia ilasta. Poniżej znajduje się turkeńskie tłumaczenie – takyr, irańskie - kewir, arabskie - szott albo sebka lub sabcha, oraz tureckie szor lub sor. W ostatnim, szarym okienku widać fragment białej pustyni solnej oraz pod spodem hiszpańskie tłumaczenie - salar oraz arabskie - szot.

Na terenach pustynnych zachodzą zróżnicowane procesy rzeźbotwórcze. To od nich zależy rodzaj powstającej pustyni. Ze względu na rodzaj utworów pokrywających powierzchnie obszarów pustynnych możemy wyróżnić kilka ich rodzajów. Zaproponowany podział pustyń jest klasyfikacją uogólnioną, ponieważ typy pustyń mogą sąsiadować ze sobą, a nawet występować naprzemiennie. Często w obrębie jednego obszaru pustynnego mogą występować wszystkie odmiany lub formować się typy mieszane, np. pustynie żwirowo‑piaszczyste.

Na terenach wyżynnych oraz na przedgórzach zbudowanych z odpornych na wietrzenie skał magmowych lub metamorficznych powstają pustynie skaliste, w języku arabskim określane jako hamada. Ich podłoże stanowią duże bloki skalne i głazy, które pod wpływem wietrzenia termicznego rozpadają się na mniejsze fragmenty. Te z kolei pod wpływem wiatru ulegają korazji i przyjmują ostrokrawędziste kształty. Takim rodzajem pustyń jest występująca w północnej części Sahary Al‑Hamada al‑Hamra.

Tam, gdzie proces wietrzenia spowodował rozdrobnienie skał i ich przenoszenie, np. przez wody epizodycznych lub okresowych rzek, formują się pustynie żwirowe. W zależności od położenia geograficznego biorą swoje nazwy z języków lokalnych: serir (arabski), gobi (mongolski) czy reg (irański). Na pustyniach żwirowych następuje wietrzenie insolacyjne oraz korazja. Drobny materiał podlega wywiewaniu (deflacji) przez wiatr. Efektem wywiewania jest pozostanie na powierzchni terenu drobnych kamieni i żwiru, które tworzą bruk deflacyjny.

R13ZWXuQmaZCz

Zdjęcie przedstawia kamienistą powierzchnię pustyni Negev w Izraelu. Wzgórze zajmujące cały kadr zbudowane z kamieniu i piasku ułożonych piętrowo.

Rd0nIbbBKvK6J

Zdjęcie przedstawia obszary pustynne na Wyspach Zielonego Przylądka. Na pierwszym planie widoczny jest piaszczysty i kamienisty, pustynny teren, a na horyzoncie dwa niewysokie wzgórza na tle błękitnego nieba.

R1NgGT9gtiqy9

Zdjęcie przedstawia Pustynię Simpsona w Australii. Po horyzont biegnie szeroki teren, który składa się z czerwonego piasku i kamieni. Na styku ziemi z niebem występuje skąpa pustynna roślinność, a po lewej stronie kadru rosną niewielkie kępy traw.

RzsmU26dEUQsf

Zdjęcie przedstawia Pustynię Simpsona w Australi. Po horyzont biegnie szeroki teren, który składa się z czerwonawego piasku i kamieni.

RTgOV9Dd0McTX

Zdjęcie przedstawia Pustynię Gobi w Mongolii. Pustynny krajobraz składa się z niewysokich wzgórz zbudowanych z czerwonego piasku. Widać na nich pojedyncze kępy traw.

RxBe7F9yDr4rv

Zdjęcie przedstawia Pustynię Gobi w Chinach. Pustynny krajobraz utworzony jest z rozległej płaszczyzny zbudowanej z brązowej ziemi. Na horyzoncie łączy się z błękitnym niebem z białymi obłokami.

Materiał wywiewany z obszarów pustyń skalistych oraz żwirowych jest przenoszony przez wiatr dalej. W wyniku akumulacji piasku i pyłów powstają pustynie piaszczyste. Okazuje się, że typowe piaszczyste pola wydmowe stanowią mały odsetek wszystkich powierzchni pustyń na Ziemi. W Afryce, na Półwyspie Arabskim czy w Australii pustynie piaszczyste zajmują od 15 do 30% terenów określanych jako suche. Szacuje się, że zaledwie 1/9 obszaru Sahary to lotne piaski, a w Ameryce eoliczny piasek pokrywa mniej niż 1% powierzchni pustynnej. Charakterystycznym ich elementem są różnego rodzaju wydmy, przemieszczające się pod wpływem wiatru. Tego rodzaje pustynie w krajach arabskich nazywane są ergami, szamo w Chinach, a w Turkmenistanie kumami. Najbardziej rozległe obszary pustyń piaszczystych występują na Półwyspie Arabskim (Ar‑Rab al‑Chali), w centralnej Azji (Kara‑kum i Kyzył‑kum), Australii (Wielka Pustynia Piaszczysta) i płn. części Sahary (Wielki Erg Wschodni oraz Wielki Erg Zachodni).

Specyficznym rodzajem pustyń są pustynie ilaste. Ich powierzchnia pokryta jest bardzo drobnoziarnistym osadem. Zajmują one niewielkie powierzchnie dna okresowych jezior i dolin rzecznych. Wyjątkowy wygląd tych pustyń wynika z właściwości iłów, które po opadach deszczu pęcznieją, ale podczas odparowywania wody, przeciwnie, kurczą się. W ten sposób powstaje charakterystyczna, popękana, twarda skorupa.

Jeśli na powierzchni wyschniętych obszarów dodatkowo wytrąca się sól lub gips, takie pustynie określamy mianem pustyni solnych. Szczególnie licznie występują one w Ameryce Południowej, gdzie noszą nazwę salar. Niektóre z nich mogą tworzyć się nawet na wysokości kilku tysięcy metrów nad poziomem morza, w śródgórskich kotlinach lub na płaskowyżach. Stanowią one cenne źródło surowców mineralnych, nie tylko soli czy gipsu, ale również saletrysaletrasaletry czy boraksuboraksboraksu.

Rg2Pg6P7yHfjw

Zdjęcie przedstawia pustynię Ar‑Rab al‑Chali w Arabii Saudyjskiej. Na obrazku widać wysokie, pofałdowane, piaszczyste wzgórze, które łączy się z niebem.

R1GXlBIm8n1Te

Zdjęcie przedstawia pustynię Erg Amatlich w Mauretanii. Po horyzont ciągną się wzgórza pomarańczowego piasku, które w oddali łączą się z niebem.

RIb9fFif0OpkS

Na fotografii znajduje się ilasta część pustyni Kara‑kum w Turkmenistanie. Po horyzont ciągnie się spękana ziemia, w niewielkim oddaleniu rośnie pojedynczy krzak.

RDcWAuyoyOvyP

Na fotografii znajduje się Szott, bezodpływowe, słone jezioro w Tunezji. Fotografia przedstawia fragment wyschniętego dna jeziora. Po horyzont prowadzi droga, a obok niej biegnie szeroki pas spękanej ziemi.

RgznRtJI8rRHb

Zdjęcie przedstawia solnisko Salar de Atacama w Chile. Jest to pustynny teren o jasnoszarej powierzchni, która jest pofałdowana. Pustynia ciągnie się po horyzont, gdzieniegdzie widać niewielkie kałuże wody.

R1SQNM4EaGngQ

Zdjęcie przedstawia solnisko Salar de Uyuni w Boliwii. Na płaskiej, białej płaszczyźnie usypane są pryzmy soli. W centrum znajduje się żółta wywrotka z przyczepą załadowaną solą. Na przyczepie stoi człowiek z łopatą w ręce.

Ciekawostka

Wyjątkową pustynią jest obszar położony w stanie Nowy Meksyk w USA.  Utworzono tutaj Park Narodowy White Sands (Białe Piaski). Park zawdzięcza nazwę pokrywającej powierzchnię pustyni warstwie białego piasku gipsowego, pochodzącego z erozji kryształów selenitu. Wywiewane ziarna gipsu zostały następnie zdeponowane przez wiatr, tworząc grubą na 9 m warstwę osadów. W wyniku akumulacyjnej działalności wiatru utworzyły się również największe na świecie wydmy gipsowe, osiągające wysokość 18 m i stanowiące największą atrakcję parku.

R1Gw3tIkgNI6w

Zdjęcie przedstawia kryształy selenitu, które umieszczone są na powierzchni ziemi. W dalszej perspektywie znajduje się zielony, trawiasty teren oraz góry.

RniomMMyRrWeT

Fotografia przedstawia park narodowy White Sands. Białe, piaszczyste wzgórze ma kształt półksiężyca, na piasku znajdują się wzory utworzone przez wiatr. W zagłębieniu od wzgórzem rosną kępy traw.

RWuecyvTuVXb9

Zdjęcie lotnicze przedstawia park narodowy White Sands. Nad białą płaszczyzną zbudowaną z piasku leci czerwony balon z białymi gwiazdami z przymocowanym koszem.

Słownik