Czym jest demokracja?

Demokracja jest formą ustroju państwa, w którym obywatele sprawują władzę bezpośrednio lub za pośrednictwem wybranych przez siebie przedstawicieli. Obecnie w większości państw dominuje forma władzy pośredniej, co oznacza konieczność wyboru reprezentantów. W związku z tym możemy przyjąć podstawowy warunek zaproponowany przez Josepha Schumpetera, który pozwoli rozróżnić ustrój demokratyczny od niedemokratycznego – fakt cyklicznego odbywania się demokratycznych wyborów, czyli takich, w wyniku których osoby dotychczas sprawujące władzę mogą ją stracić (następuje wtedy alternacja władzyalternacja władzyalternacja władzy). Należy zaznaczyć, że jest to tzw. minimalna definicja demokracji, która w okresie zimnej wojny, kiedy świat był podzielony na dwa bloki (bipolarny ład międzynarodowy), wystarczała do kwalifikowania państw jako demokratycznych lub niedemokratycznych. Obecnie definicja ta ma ograniczone zastosowanie. Nie ulega wątpliwości, że od upadku muru berlińskiego państwa należące do bloku komunistycznego weszły na drogę reform, które miały na celu wprowadzenie ustroju demokratycznego. Ciągle jednak uznawane są za państwa o demokracji nieskonsolidowanej. Wraz z inicjacją transformacji ustrojowej i różnorodnością rozwiązań prawnych stało się jasne, że sam fakt przeprowadzania cyklicznych i demokratycznych wyborów nie wystarczy. Należy również uwzględnić to, co dzieje się między elekcjami.

Najważniejsze różnice między demokracją skonsolidowaną a nieskonsolidowaną

Guillermo O'Donnell i Philippe C. Schmitter, uznając rolę rywalizacyjnych wyborów, stworzyli „proceduralne minimum” demokracji.

Demokracja – stan idealny?

Należy zaznaczyć, że demokracja to nie tylko procedury i instytucje, ale także pewien sposób myślenia i idea. Robert Dahl uważał, że demokracja oznacza pewien stan idealny, który w rzeczywistości nie został nigdy osiągnięty. Jego wizja demokracji zakłada stworzenie systemu, w którym wszyscy jego członkowie uważają się za wzajemnie równych, cieszą się atrybutem kolektywnej suwerenności i mają wszystkie możliwości, zasoby i instytucje niezbędne do rządzenia. Poszczególne systemy polityczne mogą rozwijać się w tym kierunku, ale nie osiągają ideału. Zdaniem Dahla, najbliżej stanu idealnej demokracji znajduje się poliarchia. Dla zapewnienia zgody i równości politycznej w poliarchii każdy obywatel ma nieskrępowaną możliwość określania i wyrażania swoich indywidualnych preferencji oraz pewność, że będą one traktowane na równi z preferencjami innych. Dahl podkreśla również znaczenie rywalizacyjnych wyborów, zaznaczając, że poliarchia zapewnia przyznanie praw politycznych dużej części ludności (inkluzja polityczna).

Oznacza to, że poliarchia zabezpiecza partycypację polityczną i rywalizację polityczną.

Dla spełnienia postulatów poliarchii niezbędne jest wprowadzenie gwarancji instytucjonalnych.

Gwarancje instytucjonalne

Demokracja – polityka uwzględniająca preferencje wyborców

Inny model rozumienia procesów demokratycznych zaproponował Arend Lijphart. Zaakceptował model poliarchii Dahla, ale skoncentrował się przede wszystkim na kształtowaniu i realizacji polityki uwzględniającej różnorodne preferencje wyborców. Jego zdaniem stworzenie odpowiedzialnego rządu może dokonywać się w różny sposób. Odwoływał się do formalnych i nieformalnych instytucji i praktyk, które pomagają przełożyć preferencje polityczne wyborców na działania polityczne. W swoich rozważaniach brał przede wszystkim pod uwagę dwie zmienne: stopień fragmentaryzacji kulturowej społeczeństwa (podział etniczny, kulturowy, religijny) oraz styl zachowania elit politycznych (rywalizacyjny lub konsensualny).

W rezultacie tych rozważań Lijphart sformułował cztery kategorie demokracji.

Kategorie demokracji wg Lijpharta

Na podstawie systematyki zaproponowanej przez Lijpharta zostały skonstruowane modele demokracji większościowej i konsensualnej.

1 Źródło: Demokracje zachodnioeuropejskie. Analiza porównawcza, red. Ryszard Herbut, Andrzej Antoszewski, Wrocław 1997, s. 32.

Słownik