Czym jest demokracja?

Demokracja jest formą ustroju państwa, w którym obywatele sprawują władzę bezpośrednio lub za pośrednictwem wybranych przez siebie przedstawicieli. Obecnie w większości państw dominuje forma władzy pośredniej, co oznacza konieczność wyboru reprezentantów. W związku z tym możemy przyjąć podstawowy warunek zaproponowany przez Josepha Schumpetera, który pozwoli rozróżnić ustrój demokratyczny od niedemokratycznego – fakt cyklicznego odbywania się demokratycznych wyborów, czyli takich, w wyniku których osoby dotychczas sprawujące władzę mogą ją stracić (następuje wtedy alternacja władzyalternacja władzyalternacja władzy). Należy zaznaczyć, że jest to tzw. minimalna definicja demokracji, która w okresie zimnej wojny, kiedy świat był podzielony na dwa bloki (bipolarny ład międzynarodowy), wystarczała do kwalifikowania państw jako demokratycznych lub niedemokratycznych. Obecnie definicja ta ma ograniczone zastosowanie. Nie ulega wątpliwości, że od upadku muru berlińskiego państwa należące do bloku komunistycznego weszły na drogę reform, które miały na celu wprowadzenie ustroju demokratycznego. Ciągle jednak uznawane są za państwa o demokracji nieskonsolidowanej. Wraz z inicjacją transformacji ustrojowej i różnorodnością rozwiązań prawnych stało się jasne, że sam fakt przeprowadzania cyklicznych i demokratycznych wyborów nie wystarczy. Należy również uwzględnić to, co dzieje się między elekcjami.

Najważniejsze różnice między demokracją skonsolidowaną a nieskonsolidowaną

Demokracje skonsolidowane:

Demokracje nieskonsolidowane:

  • funkcjonują w sprzyjającym otoczeniu ekonomicznym, społecznym i kulturowym (wysoki poziom rozwoju ekonomicznego będący efektem sprawnie działającej gospodarki rynkowej);

  • dojrzałe i ustabilizowane systemy polityczne – mechanizmy demokratyczne pojawiły się stosunkowo dawno i wytrzymały próbę czasu;

  • systemy zintegrowane – zapewniają niezbędny poziom spójności między wartościami, strukturami i zachowaniami politycznymi;

  • systemy elastyczne – czyli zdolne do przezwyciężenia sytuacji kryzysowych nie tylko na gruncie demokratycznych reguł gry, ale w sposób zwiększający zaufanie do nich;

  • demokracje liberalne, czyli żadnej grupie społecznej nie odmawia się możliwości ekspresji jej interesów politycznych, uczestnictwa w wyborach, prawa do reprezentacji parlamentarnej itp.

  • niesprzyjające otoczenie ekonomiczne, społeczne i kulturowe;

  • mnogość i intensywność wewnętrznych konfliktów politycznych;

  • tendencja do koncentracji władzy w rękach jednostki;

  • rządowa kontrola nad środkami masowego przekazu;

  • korupcja polityczna;

  • zawłaszczenie stanowisk publicznych przez partie polityczne;

  • dążenie do sanacji moralnej życia publicznego, co często prowadzi do uchwalania ustaw naruszających prawa obywatelskie;

  • częste odwoływanie się do idei nacjonalistycznych.

Guillermo O'Donnell i Philippe C. Schmitter, uznając rolę rywalizacyjnych wyborów, stworzyli „proceduralne minimum” demokracji.

R8vkwIzgCbho61
Mapa myśli. Lista elementów: Nazwa kategorii: [bold]„proceduralne minimum” demokracji[/]Elementy należące do kategorii [bold]„proceduralne minimum” demokracji[/]Nazwa kategorii: powszechne prawo wyborcze dla dorosłychNazwa kategorii: tajność głosowaniaNazwa kategorii: regularność elekcjiNazwa kategorii: rywalizacja międzypartyjnaNazwa kategorii: odpowiedzialność egzekutywyNazwa kategorii: faktyczny dostęp do stowarzyszeńKoniec elementów należących do kategorii [bold]„proceduralne minimum” demokracji[/]
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Demokracja – stan idealny?

Należy zaznaczyć, że demokracja to nie tylko procedury i instytucje, ale także pewien sposób myślenia i idea. Robert Dahl uważał, że demokracja oznacza pewien stan idealny, który w rzeczywistości nie został nigdy osiągnięty. Jego wizja demokracji zakłada stworzenie systemu, w którym wszyscy jego członkowie uważają się za wzajemnie równych, cieszą się atrybutem kolektywnej suwerenności i mają wszystkie możliwości, zasoby i instytucje niezbędne do rządzenia. Poszczególne systemy polityczne mogą rozwijać się w tym kierunku, ale nie osiągają ideału. Zdaniem Dahla, najbliżej stanu idealnej demokracji znajduje się poliarchia. Dla zapewnienia zgody i równości politycznej w poliarchii każdy obywatel ma nieskrępowaną możliwość określania i wyrażania swoich indywidualnych preferencji oraz pewność, że będą one traktowane na równi z preferencjami innych. Dahl podkreśla również znaczenie rywalizacyjnych wyborów, zaznaczając, że poliarchia zapewnia przyznanie praw politycznych dużej części ludności (inkluzja polityczna).

Robert Dahl Demokracja i jej krytycy

[Poliarchia daje możliwość] przeciwstawienia się i obalania w głosowaniu najwyższych dostojników rządowych.

cytat1 Źródło: Robert Dahl, Demokracja i jej krytycy, 1995, s. 310.

Oznacza to, że poliarchia zabezpiecza partycypację polityczną i rywalizację polityczną.

Dla spełnienia postulatów poliarchii niezbędne jest wprowadzenie gwarancji instytucjonalnych.

Gwarancje instytucjonalne

RyQOBDKvIPEy81
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
bg‑turquoise

Wskaż podstawowe zasady funkcjonowania demokracji obecne w obu opisanych wyżej modelach.

Demokracja – polityka uwzględniająca preferencje wyborców

Inny model rozumienia procesów demokratycznych zaproponował Arend Lijphart. Zaakceptował model poliarchii Dahla, ale skoncentrował się przede wszystkim na kształtowaniu i realizacji polityki uwzględniającej różnorodne preferencje wyborców. Jego zdaniem stworzenie odpowiedzialnego rządu może dokonywać się w różny sposób. Odwoływał się do formalnych i nieformalnych instytucji i praktyk, które pomagają przełożyć preferencje polityczne wyborców na działania polityczne. W swoich rozważaniach brał przede wszystkim pod uwagę dwie zmienne: stopień fragmentaryzacji kulturowej społeczeństwa (podział etniczny, kulturowy, religijny) oraz styl zachowania elit politycznych (rywalizacyjny lub konsensualny).

W rezultacie tych rozważań Lijphart sformułował cztery kategorie demokracji.

Kategorie demokracji wg Lijpharta

R1SydgNXPRMzc1
Mapa myśli. Lista elementów: Nazwa kategorii: [bold]demokracja[/]Elementy należące do kategorii [bold]demokracja[/]Nazwa kategorii: rywalizacyjno-odśrodkowaElementy należące do kategorii rywalizacyjno-odśrodkowaNazwa kategorii: elity polityczne rywalizująNazwa kategorii: występuje wysoki stopień fragmentaryzacji kulturowejKoniec elementów należących do kategorii rywalizacyjno-odśrodkowaNazwa kategorii: rywalizacyjno-dośrodkowaElementy należące do kategorii rywalizacyjno-dośrodkowaNazwa kategorii: elity polityczne rywalizująNazwa kategorii: występuje niski stopień zróżnicowania kulturowegoKoniec elementów należących do kategorii rywalizacyjno-dośrodkowaNazwa kategorii: zdepolityzowanaElementy należące do kategorii zdepolityzowanaNazwa kategorii: konsensualny model elit politycznychNazwa kategorii: niski stopień fragmentaryzacji kulturowej społeczeństwaKoniec elementów należących do kategorii zdepolityzowanaNazwa kategorii: konsocjonalnaElementy należące do kategorii konsocjonalnaNazwa kategorii: konsensualny model elit politycznychNazwa kategorii: wysoki stopień fragmentaryzacji kulturowej społeczeństwa Koniec elementów należących do kategorii konsocjonalnaKoniec elementów należących do kategorii [bold]demokracja[/]
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Na podstawie systematyki zaproponowanej przez Lijpharta zostały skonstruowane modele demokracji większościowej i konsensualnej.

Kryterium

Model westminsterski

Model konsensualny

polityczny skład rządu

jednopartyjny gabinet większościowy

koalicyjny gabinet większościowy

relacja między egzekutywąegzekutywaegzekutywąlegislatywąlegislatywalegislatywą

przewaga rządu 

równowaga

system partyjny 

dwupartyjny

wielopartyjny

system wyborczy

większościowy

proporcjonalny

strategie grup interesu

konfrontacyjne

kooperacyjne

terytorialny ustrój państw 

unitarny

federalny

władza w parlamencie 

skoncentrowana w jednej izbie

rozproszone między dwie izby

charakter konstytucji

elastyczna

sztywna

sądowa kontrola konstytucyjności ustaw

nie istnieje

istnieje

bank centralny

zależny od rządu

niezależny od rządu

1 Źródło: Demokracje zachodnioeuropejskie. Analiza porównawcza, red. Ryszard Herbut, Andrzej Antoszewski, Wrocław 1997, s. 32.

bg‑turquoise

Wskaż po dwa państwa demokratyczne, których reżimy demokratyczne mogą być porównywane z modelami zaproponowanymi przez Lijpharta.

Słownik

alternacja władzy
alternacja władzy

pokojowy sposób wymiany władzy między partiami politycznymi

egzekutywa
egzekutywa

władza wykonawcza; w państwach demokratycznych może przyjmować formę dualistyczną (prezydent i rząd z premierem na czele) lub monistyczną (tylko prezydent, który powołuje ministrów i sam kieruje ich pracami)

inicjatywa ustawodawcza
inicjatywa ustawodawcza

prawo do zgłaszania projektów zmiany prawa

legislatywa
legislatywa

władza ustawodawcza; w państwach demokratycznych rolę władzy ustawodawczej pełnią jedno- lub dwuizbowe parlamenty

parlamentaryzm
parlamentaryzm

system rządów opierający się na tzw. podwójnej egzekutywie, tzn. rozdziale funkcji szefa rządu i głowy państwa; system ten pozwala na łączenie funkcji w rządzie i parlamencie; rząd zobowiązany jest do ustąpienia w wyniku otrzymania wotum nieufności w parlamencie

prezydencjalizm
prezydencjalizm

system polityczny w demokracji charakteryzujący się rygorystycznym podziałem władzy ustawodawczej i wykonawczej oraz połączeniem funkcji prezydenta i szefa rządu

reżim polityczny
reżim polityczny

ogół metod, którymi posługuje się władza państwowa w stosunkach z ludnością, a także zasady, jakimi się ona kieruje w tych stosunkach; stanowi istotny element składowy formy państwa

semiprezydencjalizm
semiprezydencjalizm

system, w którym prezydent wybierany w wyborach powszechnych jest głową państwa: określa kierunki polityki wewnętrznej i zagranicznej państwa, jest zwierzchnikiem sił zbrojnych oraz powołuje i odwołuje premiera, a na jego wniosek powołuje ministrów