Punkt wyjścia

Nad gospodarką Rzeczypospolitej ciążyły skutki zaborów, które poważnie utrudniały rozwój ekonomiczny. Dawny zabór pruski oraz niektóre obszary centralnej Polski, czyli tzw. Polska A, wyraźnie dominowały pod względem rozwoju cywilizacyjnego nad resztą kraju. Górny Śląsk należał do najlepiej uprzemysłowionych rejonów ówczesnej Europy. Zmechanizowane rolnictwo w Wielkopolsce pozwalało tamtejszym gospodarzom uzyskiwać stosunkowo wysokie plony. Dobrze prosperowało Zagłębie Dąbrowskie. Warszawa i Łódź po wojnie utrzymały swoją pozycję ważnych ośrodków przemysłu włókienniczego oraz handlu.

Znacznie gorzej przedstawiała się sytuacja Polski B, czyli dawnego zaboru austriackiego oraz tzw. wschodnich kresów II Rzeczypospolitej. Były to obszary słabo zurbanizowaneurbanizacjazurbanizowane, zamieszkiwane głównie przez drobnych rolników oraz handlarzy i rzemieślników z niewielkich miasteczek. Między poszczególnymi częściami kraju istniały niezbyt silne powiązania ekonomiczne. Większe miasta związane były przede wszystkim z systemami gospodarek dawnych krajów zaborczych. Brakowało połączeń drogowych i kolejowych między metropoliami II RP. Na skutek powojennych zmian granic centra przemysłowe miały utrudniony dostęp do swoich tradycyjnych rynków zbytu w Niemczech, Austrii i Rosji. Odrodzona Polska nie miała również własnego, niezależnego portu nad Bałtykiem. Głównym działem polskiej gospodarki, aż do końca okresu międzywojennego, było rolnictwo. Z uprawy ziemi utrzymywało się 65 proc. populacji kraju. Dla miliona osób podstawą egzystencji były plony z gospodarstw, których wielkość nie przekraczała dwóch hektarów (ha) powierzchni.

R1VZHwMOc7ihG

Zdjęcie przedstawia Stare Miasto w Warszawie przed drugą wojną światową. Na pierwszym planie przedstawiony jest mężczyzna ubrany w długi płaszcz i kapelusz, który stoi na wybrukowanej ulicy. Za nim po lewej stronie znajduje się osoba prowadząca wóz konny. Na dalszym planie po lewej stronie widoczny jest czerwony tramwaj, a za nim zabudowania kościoła. Po lewej stronie wzdłuż drogi jest kamienica, w tle zabudowania rynku Starego Miasta. Pośrodku placu widoczna jest kolumna Zygmunta.

RwXskceMH7ADQ

Czarno‑białe zdjęcie przedstawia drogę gruntową na wsi w przedwojennej Polsce. Drogą poruszają się drewniane wozy konne, a po prawej stronie drogi znajdują się domy mieszkalne. Na pierwszym planie znajduje się dom parterowy, którego okna są zabite deskami; dalej znajduje się wyższy, piętrowy dom zbudowany z drewna. Przy drodze na pierwszym planie znajduje się mężczyzna ubrany w czapkę, ciepły płaszcz i długie spodnie. Przy drodze w pewnej odległości ustawione są drewniane słupy elektryczne.

Młody kraj nie cieszył się zaufaniem inwestorów. Obawiali się oni lokować swoje fundusze w państwie skłóconym z sąsiadami, przede wszystkim z potężnymi Niemcami i Rosją. Oprócz tego spora część infrastruktury, na skutek działań wojennych, była zniszczona i zdewastowana. Powojenna Polska zmagała się z inflacjąinflacjainflacją. W początkach niepodległości w obiegu krążyły różne waluty emitowane przez Niemców, Rosjan i Austro‑Węgry. Władze, aby zapobiegać niepokojom społecznym podczas walk o granice, wprowadziły szerokie, ale niezwykle kosztowne ustawodawstwo socjalne. Silne konflikty polityczne oraz społeczne przez cały okres międzywojenny poważnie utrudniały prowadzenie skutecznej polityki gospodarczej.

Osiągnięcia

Mimo ogromnych trudności kraj stopniowo dźwigał się z powojennej zapaści. Już w pierwszych latach niepodległości władze podjęły decyzję o budowie portu w Gdyni. W ciągu kilku lat na miejscu wioski rybackiej powstał ważny ośrodek handlowy nad Bałtykiem. Aby uniezależnić się od eksportueksporteksportu polskiego węgla do Niemiec, rząd rozpoczął budowę magistrali kolejowej, która połączyła Górny Śląsk z portem w Gdyni. Władze podjęły też próby walki z palącymi problemami społecznymi, m.in. z ubóstwem polskiej wsi. Podczas wojny polsko‑bolszewickiej, aby pozyskać do walki chłopów, rząd zapowiedział parcelacjęparcelacjaparcelację wielkiej własności ziemskiej, która miała trafić w ręce ubogich rolników. Kiedy jednak niebezpieczeństwo ze strony Moskwy minęło, rządzący porzucili prace nad reformą rolną.

R11eGG6o5bCsk

Czarno‑biała fotografia przedstawia plażę i port w Gdyni w okresie międzywojennym. Na pierwszym planie ukazane są tereny zielone. Pomiędzy nimi a plażą jest deptak z zasadzonymi po bokach drzewami i krzewami. Spaceruje po nim znaczna ilość osób. Dalej wzdłuż brzegu morza ciągnie się plaża z plażowiczami; znajduje się na niej parterowa budka. W pobliżu brzegu w wodzie kąpią się ludzie. Na dalszym widoczne jest molo odchodzące od brzegu, obok niego znajdują się dwa statki. W tle widać port z zacumowanymi statkami oraz dźwigami portowymi.

Trudna sytuacja ekonomiczna w pierwszych latach niepodległości wywołała również napięcia społeczne wśród robotników. W 1923 r. wybuchł strajk generalny, w którym wzięło udział kilkaset tysięcy pracowników. Władze próbowały stłumić protesty siłą. Do walk ulicznych, które kosztowały życie kilkudziesięciu osób, doszło w Krakowie, Tarnowie i Borysławiu. Niespokojna sytuacja doprowadziła do dymisji rządu Wincentego Witosa, którego w 1923 r. zastąpił Władysław Grabski. Parlament udzielił Grabskiemu specjalnych pełnomocnictw w celu unormowania sytuacji gospodarczej. W latach 1923–1925 jego gabinet wdrożył szereg ważnych reform. Premier doprowadził do powstania Banku Polskiego, instytucji niezależnej od polityków. Bank Polski uzyskał wyłączne prawo emitowania polskiej waluty. Jednocześnie Grabski wycofał markę polską, pierwszą powojenną walutę II Rzeczypospolitej, i wprowadził na jej miejsce nową monetę – złoty polski. Do końca istnienia międzywojennej Polski „złotówka” cieszyła się opinią silnej i stabilnej waluty. Władze ograniczyły wydatki budżetowe na administrację, zmniejszyły też państwowe dotacje dla kolei oraz usprawniły pobór podatków. Za rządów Grabskiego bezrobocie spadło do 100 tys. osób.

Władysław Grabski powrócił również do pomysłu reformy rolnej, aby rozwiązać problem ubóstwa i przeludnienia wsi. Sprzeciwiały się jej środowiska prawicowe, które przekonywały, że planowane zmiany godzą w konstytucyjną zasadę nienaruszalności własności prywatnej Dlatego ostateczny kształt reformy rolnej uchwalonej w 1925 r. miał charakter kompromisowy. Dobrowolnej parcelacji podlegały jedynie majątki przekraczające powierzchnię 180 ha, a na wschodnich obszarach Rzeczypospolitej – 300 ha. Jeszcze większy limit dotyczył majątków uprzemysłowionych. Reforma rolna w takim kształcie nie uspokoiła nastrojów wśród chłopów, którzy niejednokrotnie manifestowali swoje niezadowolenie. W największym strajku chłopskim w 1937 r. wzięło udział kilka milionów chłopów, głównie ze wschodniej Polski, w tym nie tylko Polacy, ale także Ukraińcy i Białorusini. Protest polegał m.in. na blokowaniu dróg do miast oraz wstrzymywaniu dostaw żywności do miast. Władze brutalnie tłumiły protesty. Podczas dziewięciu dni manifestacji zginęło 44 ich uczestników, a ok. 5 tys. trafiło do aresztów.

R1Gp7EUZdUiBk

Czarno‑białe zdjęcie przedstawia chłopów głosujących za udziałem w strajku. Widoczny jest tłum złożony z ludzi, którzy mają prawą rękę uniesioną do góry. Strajk odbywa się na ulicy. Za głosującymi znajduje się budynek.

Rządy sanacji

Początek rządów sanacjisanacjasanacji zbiegł się w czasie z poprawą sytuacji gospodarczej w Polsce i na świecie. W kraju wzrosły płace oraz spadło bezrobocie. Sytuacja dramatycznie pogorszyła się jednak w 1929 r., kiedy załamała się światowa gospodarka. Wielki kryzyswielki kryzys ekonomicznyWielki kryzys nie oszczędził żadnej z gałęzi polskiej wytwórczości. W Polsce w bolesny sposób dotknął on rolników, gdyż zagrożeni bezrobociem i zubożali mieszkańcy miast znacząco ograniczyli wydatki na konsumpcję.

Rządy sanacji stanęły w latach 30. XX w. w obliczu gwałtownych strajków i protestów. Równolegle rosły napięcia na tle narodowościowym. Mniejszość ukraińska domagała się autonomiiautonomiaautonomii. Aktywiści ukraińscy przeciwstawiali się zamykaniu szkół z językiem ukraińskim. W siłę rosła Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów (OUN)Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów (OUN)Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów (OUN), która posługiwała się metodami terrorystycznymi wymierzonymi w urzędników II RP. Polacy tymczasem domagali się lojalności mniejszości względem państwa, a na akty agresji odpowiadali represjami, które uderzały w ludność cywilną. Wielkie zagrożenie dla państwowości polskiej stwarzała mniejszość niemiecka, wprawdzie nieliczna, ale zamożna, dobrze wykształcona i zorganizowana. Korzystała ona również ze wsparcia Niemiec, które pod rządami Adolfa Hitlera otwarcie okazywały wrogość Polsce.

Podobnie jak w wielu krajach europejskich w Polsce nasiliły się nastroje antyżydowskie i antysemickie. Nacjonaliści oraz niektórzy przedstawiciele sanacji oskarżali Żydów o sprzyjanie komunizmowi. Postulowali ograniczenie ich roli w życiu publicznym, naukowym i gospodarczym. Z zarzutami o sprzyjanie komunistom spotykała się także mniejszość białoruska. Aktywne działania ukierunkowane na poprawę sytuacji gospodarczej oraz nastrojów społecznych podjął energiczny wicepremier i minister skarbu (od 1935 r.) Eugeniusz Kwiatkowski. Przekonał on przywódców sanacji do wdrożenia czteroletniego planu inwestycyjnego na lata 1936–1940, mającego na celu gruntowną modernizację kraju. Z inicjatywy Kwiatkowskiego na pograniczu czterech województw: krakowskiego, kieleckiego, lubelskiego i lwowskiego powstał Centralny Okręg Przemysłowy (COP). O położeniu COP zdecydowały różnorodne względy. Obszar był stosunkowo najmniej narażony na agresję ze strony sąsiadów Polski. Ponadto należał do słabo rozwiniętych ekonomicznie, chociaż znajdowały się tam cenne złoża surowców. Cały teren zamieszkiwało stosunkowo wielu mieszkańców, którzy mogliby podjąć pracę w przemyśle. Władze zaprojektowały COP z wielkim rozmachem. Z inicjatywy Kwiatkowskiego i jego współpracowników powstały m.in. fabryka broni w Radomiu, zakłady lotnicze w Mielcu oraz fabryka sztucznego kauczuku w Dębicy. W dalszej perspektywie minister planował rozbudowę infrastruktury komunikacyjnej i energetycznej. Realizację ambitnych planów Kwiatkowskiego przerwał wybuch II wojny światowej w 1939 roku.

RqS2p4ABSP8Gj

Mapa przedstawia Centralny Okręg Przemysłowy, który obejmował na północy południową część dzisiejszego województwa mazowieckiego z Radomiem, na wschodzie większość terenów województwa lubelskiego z Lublinem i Zamościem, w zachodniej części tereny świętokrzyskiego z Kielcami na zachodnim pograniczu okręgu, ze Starachowicami na południe od Radomia, z Ostrowcem na południowy wschód od Starachowic i z Sandomierzem na południe od Ostrowca. Na południu okręg obejmował wschodnią część dzisiejszego małopolskiego z Tarnowem, a na południowym wschodzie dzisiejsze podkarpacie z Mielcem, Dębicą, Jasłem, Rzeszowem, Przemyślem i Stalową Wolą. Okręg przecina z południa na północ rzeka Wisła. Zakropkowane obszary to bazy surowcowe. Obejmują one większość Małopolski, Świętokrzyskiego, Podkarpackiego, południe Lubelszczyzny i obszary na wschód od Radomia. Dodatkowo na mapie w miejscach gdzie są pozyskiwane dane surowce są wypisane ich nazwy. Na południu okręgu oznaczone są trzy miejsca, które są źródłami energii. Znajdują się one na dopływach Wisły, położony najbardziej na zachód w Małopolsce nosi nazwę Rożnów.

RF4kZJKxzk9kH

Czarno‑białe zdjęcie przedstawia wnętrze elektrowni w Stalowej Woli w 1939 roku. Widoczna jest duża maszyna zbudowana z metalu, która ma cylindryczny, zaokrąglony kształt. Z przodu posiada pokrętło i zegary, w dalszej części wydobywa się z niej para. Przed maszyną stoi mężczyzna, który nadzoruje jej pracę.

R1PMozoE5Ombl

Czarno – białe zdjęcie przedstawia wagon szybkiej kolei Luxtorpeda na stacji w Zakopanem. Ma on wysunięte elementy nadwozia do przodu i tyłu. Dół wagonu ma czarną barwę, z przodu znajduje się para reflektorów. W górnej części wagonu znajdują się okna. Na sąsiednich torach stoją inne pociągi. W tle widoczne są szczyty Tatr z Giewontem.

RnxOnUHCFw6Gv

Na czarno – białej fotografii przedstawione są prace polowe przy użyciu ciągnika mechanicznego w Wielkopolsce w 1928 roku. Na pierwszym planie widoczny jest traktorzysta siedzący na ciągniku. Na głowie ma ciemną czapkę z daszkiem. Maszyna jest w ruchu – jej tylne koło jest sporo większe niż przednie, ma zaostrzone krawędzie i jest okryte błotnikiem. Do traktora przyczepiona jest maszyna rolnicza. Za ciągnikiem idzie drugi mężczyzna, na dalszym planie znajdują się liczni ludzie.

R8WCNgRQ6VgBE

Na czarno‑białej fotografii przedstawione są sklepy w Lwowie w latach trzydziestych dwudziestego wieku znajdujące się na parterze kamienicy. Obok wejścia powieszone są szyldy. Koło sklepów spacerują liczni przechodnie. Na wyższym piętrze widać balkon i okna.

Efekty modernizacji państwa w okresie międzywojennym nie były imponujące. Pod koniec dwudziestolecia ledwo udawało się osiągnąć potencjał gospodarczy sprzed I wojny światowej. Odbudowa odbywała się jednak w trudnych warunkach międzynarodowych. Młode państwo polskie stanęło przed licznymi i kosztownymi wyzwaniami, toteż nie mogło zaangażować wystarczających sił i środków na szybką budowę silnej, nowoczesnej i sprawnej gospodarki.

R17YTd8rcqFgl

Na czarno – białym zdjęciu przedstawione są Międzynarodowe Targi Poznańskie w 1929 roku, które odbywały się one na brukowanym placu znajdującym się pod Wieżą Górnośląską. Plac przecinają szyny tramwajowe, a nad nimi wznosi się trakcja. Na placu znajduje się dużo ludzi, na jego środku są dwie symetryczne, ozdobne wieże. Po drugiej stronie placu jest Wieża Górnośląska z dużymi oknami i zaokrąglonym dachem.

Słownik

Słowa kluczowe

II Rzeczpospolita, COP, gospodarka, handel, inflacja, kryzys światowy, okres międzywojenny, przemysł, rolnictwo

Bibliografia

A. Lisiecka, Wakacje 1939, Warszawa 2019.

Warszawa we wrześniu 1939 roku, red. C. Grzelak, Rytm, Warszawa 2004.

R. Kaczmarek, Historia Polski 1914–1989, Warszawa 2014.

W. Roszkowski, Historia Polski 1914–1991, PWN, Warszawa 1992.