Czy świat został stworzony?

Zanim zajmiemy się koncepcjami stworzenia, warto postawić sobie podstawowe pytanie – dlaczego w ogóle mielibyśmy zakładać, że świat nie jest wieczny, lecz że w pewnym miejscu i momencie miał swój początek? Jak sądzisz, jakie argumenty mogłyby uzasadnić tezę, że wszystko, co istnieje, zostało kiedyś stworzone?
Po pierwsze, można odwołać się do obserwacji świata, który nas otacza. Wszystko się zmienia – ludzie rodzą się, starzeją i umierają, następują po sobie kolejne pokolenia, epoki, kultury… Wszystko, co istnieje, ma swój początek i koniec, a zatem sam byt również powinien go mieć.
Można zastanowić się również, czy owa zmienność jest przypadkowa i chaotyczna. Filozofowie greccy, jak Platon, Arystoteles czy stoicy, uważali, że zmiany dążą do pewnego celu (finalizmfinalizmfinalizm). Skoro rzeczywistość nie jest chaotyczna, lecz uporządkowana, to musiała zostać stworzona w sposób rozumny.

Starożytne koncepcje stworzenia

Przytoczone rozumowanie jest przykładem argumentów kosmologicznych – z właściwości przypisywanych przyrodzie wnosi się, że konieczne jest, aby istniał jej twórca. Pierwszy argument pochodzi od Arystotelesa i nazywany jest argumentem z ruchu.
Właściwością każdego bytu, który istnieje w przyrodzie, jest według Arystotelesa ruch, który rozumiał on jako proces, w wyniku którego urzeczywistnia się właściwa każdej rzeczy natura – materiamateriamateria staje się aktemaktaktem. Każdy ruch posiada właściwą sobie przyczynę – przyczyną sprawczą wzrostu roślin jest deszcz. Opady deszczu również posiadają swoją przyczynę. Jednak łańcuch przyczyn nie ciągnie się w nieskończoność – musiała istnieć pierwsza przyczyna: byt, który sam będąc nieruchomym, wprawił materię w ruch. Arystoteles nazywa go dlatego Pierwszym lub Nieruchomym Poruszycielem.
Drugi z przytoczonych argumentów pochodzi od Platona. Zgodnie z Platońską teorią idei prawdziwa rzeczywistość jest niematerialna; tworzą ją uporządkowane hierarchicznie idee, na których czele stoi idea Dobra. Dobro jest najwyższym celem, do którego dąży wszystko, co istnieje.
Swoją koncepcję stworzenia wyraził Platon w micie o Demiurgu – dobrym, boskim budowniczym świata, który uformował go z wiecznej materii, biorąc za wzór idee. Platońska koncepcja stworzenia polegała więc na uporządkowaniu istniejącego odwiecznie chaosu, z którego wyłoniła się materia.
Zwróć uwagę na dwa charakterystyczne elementy tych koncepcji. Po pierwsze stworzenie rozumiano w nich jako początek – moment, w którym materia – budulec przyrody – została wprawiona w ruch. Nie mówią więc one o genezie wszystkiego, co istnieje, lecz o genezie przyrody. Po drugie sama materia była wieczna. Wynikało to z faktu, że zarówno Platonowi, jak i Arystotelesowi wydawało się nieracjonalne, aby doskonały i niematerialny bóg mógł stworzyć niedoskonałą materię.

Stworzenie z niczego

Chrześcijańska koncepcja creatio ex nihilo, czyli stworzenia z niczego, opiera się w szczególności na Ewangelii. W prologu do Ewangelii św. Jana czytamy:

Była to nowa koncepcja, ponieważ w jej świetle w akcie stworzenia dochodziło do kreacji wszystkiego, co istnieje, również materii – wszystko zawarte było bowiem w Słowie. Taka koncepcja stworzenia byłaby nie do zaakceptowania dla Greków, jako że początek świata tłumaczyli oni racjonalnie.
Istniał jednak istotny punkt łączący koncepcję creatio ex nihilo z filozofią grecką – była nim sama kategoria Słowa, czyli Logosu. W myśli starożytnej logos oznaczał zarówno „słowo”, jak i „rozum”.

RKefEeAsAiTTk

Zdjęcie przedstawia kamienisty brzeg morza. Jest na nim ustawiona piramida z pięciu kamieni. Kamienie są płaskie.

Choć zatem próba pojęcia samego aktu stworzenia – jak to możliwe, by coś powstało z niczego? - przekracza możliwości ludzkiego rozumu, to stworzenie jest zarazem rozumne – można próbować je wyjaśnić. Kategoria Logosu stworzyła więc możliwość intelektualnej interpretacji Objawienia.
Pogląd, według którego Bóg stworzył z niczego wszystko, co istnieje – również materię – za pomocą Słowa, stoi jednak w sprzeczności z racjonalną myślą grecką.

R1STgibZBmMuu1

Zdjęcie przedstawia figurkę wykonaną z brązu. Ukazuje ona popiersie mężczyzny. Ma on pochyloną głowę. Wspiera ją na splecionych dłoniach. W miejscu klatki piersiowej nie ma nic. Tym samym postać złożona jest z samych rąk, ramion i głowy.

Z chrześcijańską koncepcją stworzenia kłócą się szczególnie dwie istotne myśli. Pierwsza, natury logicznej, pochodząca od Arystotelesa, że byt niematerialny nie może być przyczyną bytu materialnego. Druga, natury metafizycznej, pochodząca od Platona, który łączył materię ze złem – że dobry Bóg nie może być twórcą złej materii. Zarówno Platoński mit Demiurga, jak i koncepcja Pierwszego Poruszyciela zaciążyły na wczesnej filozofii chrześcijańskiej, która w dużej mierze akceptowała dorobek intelektualny filozofii greckiej. Wynikła stąd konieczność przezwyciężenia wynikających stąd trudności.
Pierwszy problem filozofowie chrześcijańscy, np. Orygenes, próbowali rozwiązać poprzez połączenie koncepcji stworzenia z neoplatońską teorią emanacjiemanacjaemanacji. Interpretowali oni akt stworzenia jako proces wyłaniania się kolejnych postaci bytu z pierwotnego, czysto duchowego źródła – Prajedni (spirytualizmspirytualizmspirytualizm). Choć nie można powiedzieć, aby stworzenie było rozumiane jako proces naturalny, to zachodzi tu pewna analogia. Nie jest ono bowiem wynikiem Woli Bożej, ale procesem wynikającym z konieczności. W ten sposób z Boga wyłania się druga hipostazahipostazahipostaza – Chrystus-Logos. Kolejnym stopniem bytu jest świat oraz będąca jego elementem materia. Bóg jest twórcą wszystkiego w tym sensie, że wszystko się z niego wyłania.
Drugi problem rozwiązywano natomiast, twierdząc, że Bóg nie jest twórcą materii. Skoro jednak kryterium prawdy było Objawienie, a nie rozum, prowadziło to do wniosku, że sama materia nie istnieje realnie (immaterializmimmaterializmimmaterializm), do którego doszedł Grzegorz z Nyssy. Inaczej jeszcze rozwiązywali ten problem manichejczycymanicheizmmanichejczycy, którzy choć sami nie byli chrześcijanami, dzielili z nimi część poglądów. Głosili oni dualizm etycznydualizmdualizm etyczny, zakładający istnienie dwu wrogich sobie sił we wszechświecie, dobrego boga światła oraz złego boga ciemności, którego uznawali za twórcę materii.

Koncepcja stworzenia Augustyna

Koncepcja stworzenia ex nihilo św. Augustyna mierzyła się z tymi samymi problemami, lecz dała inne rozwiązanie – odrzuciła neoplatonizm, immaterializm i dualizm etyczny. Opierała się bowiem na innej koncepcji Boga.

RRLcNJUOD79uC1

Obraz przedstawia scenę rodzajową. Nad antycznymi ruinami unosi się postać świętego Augustyna. Jest on ukazany jako dojrzały mężczyzna. Ubrany jest w szaty biskupie. Na głowie ma złotą tiarę. Mężczyzna ma uniesioną prawą rękę. Obok niego widać unoszące się na skrzydłach małe cherubiny. Trzymają one pastorał świętego. Są także dwa skrzydlate anioły mające postać młodej dziewczyny i młodego chłopca.

Bóg był u Augustyna najwyższym bytem oraz przyczyną wszystkiego, co istnieje – również materii. Jako przyczyna Bóg nie tylko stwarza byt, lecz również utrzymuje jego istnienie, jak gdyby nieustannie powoływał go do istnienia na nowo (creatio continua). W ten sposób Augustyn zrywał z wcześniejszym poglądem, zgodnie z którym od momentu stworzenia świat rozwija się niezależnie, według nadanych przez Boga praw (deizm). Tymczasem u Augustyna Bóg kieruje losami stworzonego przez siebie świata – jest to chrześcijańska idea Opatrzności.
Augustyńska koncepcja Boga zrywała w ten sposób z inspirowanym neoplatonizmem pojmowaniem Boga jako bytu abstrakcyjnego i odległego. Dla Augustyna Bóg jest przede wszystkim osobą, a co za tym idzie – posiada wolę i kieruje się nią w działaniu (woluntaryzm). Stworzenie nie jest już więc postrzegane jako wynikający z konieczności proces, lecz jako autonomiczny akt, będący wyrazem woli i łaski Bożej.
Augustyn interpretował stworzenie po platońsku, choć obu filozofów dzieliła zasadnicza różnica. Według Platona bóg – Demiurg nie stworzył świata z niczego, ale uformował go z wiecznej materii na wzór ideiideaidei. Augustyn zinterpretował tę koncepcję w duchu chrześcijańskim. Idee, jako wzorce wszystkich rzeczy, znajdują się w umyśle Bożym. Stworzenie było wykonaniem materialnego świata w przestrzeni i czasie, którego wieczny wzór znajduje się w Bogu.
Istota Augustyńskiej koncepcji stworzenia polega na uznaniu go za fakt ostateczny, czyli działanie siły nadprzyrodzonej (supranaturalizmsupranaturalizmsupranaturalizm), którego ludzki umysł i jego instrumenty, jak logika, nie potrafi ani w pełni pojąć, ani uzasadnić. Pozostaje mu więc uwierzyć – uznać ów niewytłumaczalny fakt za prawdę i opierając się na rozumie, wyciągnąć z niego konsekwencje.

Pierwszą konsekwencją, którą Augustyn wyciągnął z creatio ex nihilo była woluntarystyczna oraz infinitystycznainfinityzminfinitystyczna teologia. Drugą konsekwencją, będącą próbą rozwiązania problemu istnienia zła, który manichejczyków doprowadził do dualizmu etycznego, była woluntarystyczna antropologia Augustyna.

Państwo Boże

Augustyn odrzucił dualizm etyczny manichejczyków, ponieważ doktryna chrześcijańska opierała się na wierze w jednego Boga. Jednak podobnie jak oni stawiał problem istnienia zła; wydawało się bowiem, że zło kłóci się z koncepcją dobrego i wszechmocnego Boga. Jeśli jest On właśnie taki, dlaczego stworzył materię, którą filozofia i teologia łączyły ze złem? Dlaczego nie usunie ze świata istniejącego w nim zła?
Augustyn zaproponował następujące rozwiązanie tych problemów. Bóg, na mocy koncepcji creatio ex nihilo, jest twórcą materii, lecz materia sama w sobie nie jest zła. Zło nie istnieje realnie, czyli jako siła działająca w przyrodzie, lecz jest względne – zło to niedostatek dobra. To, co nas spotyka, może być lepsze lub gorsze, lecz wszystko, co się wydarza, jest w ostateczności dobre – stanowi bowiem element ustanowionego przez Boga porządku.
Bóg jest zatem przyczyną materii, lecz nie jest przyczyną zła. Za zło odpowiada człowiek, który posiada wolną wolę, dzięki której zwraca się stronę dobra i Boga lub zła (woluntaryzmwoluntaryzmwoluntaryzm). By móc wybrać dobro, człowiek musi znać jednak prawdę objawioną, jej poznanie zaś jest możliwe według Augustyna tylko dzięki łasce (iluminizmiluminizmiluminizm). Tylko dobrzy mogli dostąpić łaski objawienia, lecz łaska nie była nagrodą za zasługi – podobnie jak stworzenie, na gruncie woluntarystycznej teologii Augustyna, nie miała ona uzasadnienia. Ludzie rodzą się po prostu jako dobrzy lub źli (nauka o predestynacjipredestynacjapredestynacji) i tylko dobrzy mogą wybrać Boga. Łącząc tę myśl z ideą Opatrzności, Augustyn przedstawiał filozoficzną wizję historii, w której dzieje świata stanowią zmagania państwa Bożego i państwa ziemskiego. Pierwsze tworzą wszyscy ci, których przeznaczeniem jest dobro i zbawienie, zaś drugie – ci, których przeznaczeniem jest zło i potępienie.

Podsumowanie

Augustyn interpretuje koncepcję creatio ex nihilo w duchu supranaturalistycznym – jako fakt ostateczny, którego zrozumienie wymaga uprzedniej wiary. Owo zrozumienie nie jest próbą zracjonalizowania tajemnicy stworzenia, lecz połączeniem jej z teologiąteologiateologią oraz antropologią, opartymi na pojęciach woli, łaski i predestynacji.

Słownik