EpidemieepidemiaEpidemie od starożytności trapiły świat. Ta, która wybuchła w połowie XIV w., była jednak pierwszą, która miała tak duży zasięg i spowodowała tak ogromne straty demograficzne. Pierwsze ogniska dżumydżumadżumy pojawiły się w Azji Środkowej i wraz z armią mongolską i kupcami wędrującymi wzdłuż jedwabnego szlaku choroba ta dotarła do Europy. W 1347 r. Mongołowie oblegali port Kaffa na Krymie. Ciała zmarłych katapultowali za mury obleganej twierdzy. To wystarczyło, by dżuma rozprzestrzeniła się wśród obrońców twierdzy – Genueńczyków, ci zaś, uciekłszy z Kaffy, roznieśli ją po europejskich portach. Dżuma najszybciej rozprzestrzeniała się wśród ludności zamieszkującej miasta, czemu sprzyjała większa gęstość zaludnienia. Chorobę tę nazywano czarną śmiercią – czarną z uwagi na to, że jej objawami był czarne plamy na ciele zarażonego, a śmiercią ze względu na ogromne rozmiary epidemii. W krótkim czasie dżuma pojawiła się w większości krajów europejskich, dotarła nawet na daleką północ, do Skandynawii, a nawet Islandii.
Szybkiemu rozprzestrzenianiu się dżumy sprzyjało wiele czynników. Ważną rolę na pewno odegrał spadek odporności biologicznej ludności spowodowany latami klęsk i głodu poprzedzającymi wybuch zarazy. W miastach gromadziły się hałdy śmieci i resztek jedzenia, wśród których pleniły się szczury, roznoszące chorobę.
Początkowo ludzie nie wiedzieli ani skąd się wzięła zaraza, ani jak jej zaradzić. Wielu uważało, że jest ona karą boską zesłaną za grzechy, i dlatego główną metodą przeciwdziałania jej były próby przebłagania Boga. Z czasem zaczęto wprowadzać kwarantannę i zamykać miasta dla obcych przybyszy.
R1QnFrMsTg3Qg
PandemiapandemiaPandemia zaczęła powoli wygasać ok. roku 1352. W jej wyniku ludność Europy zmniejszyła się o jedną trzecią – z 73 mln w 1300 r. do 45 mln na początku XV w. Szczególnie ucierpiały miasta, które w niektórych regionach straciły nawet 70 proc. populacji.
R19S9NFYCPPot
Następstwem dżumy była ogromna zapaść ekonomiczna. Wiele regionów zupełnie opustoszało. Silne było poczucie niepewności jutra i nieubłaganego końca, który czekał wszystkich bez względu na pozycję społeczną i majątek.
REOBcYS5C9WWq
Ludzie zaczęli się też bać obcych, którzy mogli przynieść dżumę. Ograniczeniu uległy kontakty społeczne. Handel w Europie zamarł niemal całkowicie. W wielu miastach nastąpił wzrost liczby pogromówpogrompogromów ludności żydowskiej, którą oskarżano o przyczynienie się do rozprzestrzenienia zarazy.
R1G4LAGfeBpN4
Załamanie
Epidemia dżumy, która nawiedziła Europę w połowie XIV w., miała katastrofalne skutki dla gospodarki europejskiej. Symptomy kryzysu widoczne były już od początku XIV w., a zaraza tylko je pogłębiła. Kryzys ten związany był przede wszystkim z trudnościami, które pojawiły się w rolnictwie. Wzrost liczby ludności w wiekach poprzednich powodował, że zagospodarowywano ziemie gorszej jakości, które nie były zbyt wydajne. Nienawożona gleba szybko ulegała wyjałowieniu. Karczowanie i wypalanie lasów doprowadziły do zmian mikroklimatu. Od początku XIV w. miał miejsce znaczny spadek przeciętnych temperatur. Wszystko to razem doprowadziło do klęsk nieurodzaju, a w konsekwencji do głodu. Niedobór żywności i cyklicznie występujące klęski głodu były jednymi z najważniejszych problemów późnośredniowiecznej Europy.
RUFo184LAVVJi1
Spowodowane przez epidemię dżumy wyludnienie całych regionów odbiło się negatywnie na rolnictwie. Brakowało rąk do pracy na roli, wiele gospodarstw zostało porzuconych i pojawiły się pustki w osadnictwie. Mimo to następował spadek cen żywności. Miasta, które wyludniły się w znacznie większym stopniu niż wieś, nie stanowiły już tak chłonnego jak niegdyś rynku zbytu na artykuły rolne. Spadek cen produktów rzemieślniczych nie był jednak tak duży jak płodów rolnych, co wytworzyło zjawisko tzw. nożyc cennożyce cennożyc cen.
XIV‑wieczny kryzys dotknął nie tylko ludność wiejską. Ucierpieli w jego wyniku także feudałowie, którzy ciągnęli dochody z ziemi. Z opuszczonych wsi nie otrzymywali dochodów, a czynsze traciły na znaczeniu wobec prowadzonego przez władców procederu psucia monety (obniżenia jego wartości przez dodanie innych, nieszlachetnych kruszców). Z kryzysem feudałowie próbowali sobie radzić w ten sposób, że zwiększali obciążenia gospodarstw chłopskich. Często jednak kończyło się to buntem ze strony chłopów. Kryzys w połowie XIV w. doprowadził przede wszystkim do zrujnowania drobnego i średniego rycerstwa. Wielcy feudałowie wyszli z niego obronną ręką.
R2kJnUkTnH9lS
Zaburzenia społeczne
Przedłużający się kryzys gospodarczy skutkował radykalizacją nastrojów społecznych i wybuchem buntów w różnych częściach Europy. Przyczyniły się do tego wojny i podnoszenie podatków przez władców, a także wzrost wyzysku ludności wiejskiej.
Największy bunt chłopski miał miejsce we Francji w 1358 r. Powodem jego wybuchu było wyniszczenie wsi wojną i epidemiami oraz wzrost obciążeń finansowych. Zebrane pieniądze miały posłużyć do wykupienia z niewoli angielskiej króla francuskiego Jana II Dobrego. Powstanie wybuchło w okolicach Paryża, po czym szybko rozprzestrzeniło się na inne regiony kraju. Jego nazwa – żakeriażakeriażakeria – pochodzi od potocznego określenia chłopa francuskiego – Jacques Bonhomme, co w języku polskim oznacza Kuba Prostaczek. Chłopi napadali na dwory, dopuszczali się kradzieży, rozbojów, morderstw. Do chłopów przyłączyli się mieszczanie. Ostatecznie rewolta została stłumiona przez wojska francuskie i angielskie.
R15ZBuaB8Wj36
Podobne podłoże – trudności ekonomiczne oraz wzrost wyzysku i niewoli chłopów – miało również powstanie ludowe w Anglii w 1381 r. Na czele powstania stanął Wat Tyler, sami zaś buntownicy rekrutowali się głównie spośród ludności wiejskiej, wspartej przez mieszczan oraz drobną szlachtę. Powstanie tym różniło się od innych tego typu wystąpień w Europie, że pojawiały się w nim hasła zmian społecznych: zniesienia poddaństwa, zmniejszenia obciążeń fiskalnych, podwyższenia wynagrodzeń dla pracowników najemnych oraz parcelacji majątków kościelnych.
RYtJiNZbiYLDr
Tyler został podstępnie zamordowany, pozbawieni dowództwa powstańcy w krótkim czasie ulegli osłabieniu, a ich siły rozproszeniu.
R82IVz1sjZYPn
Mniej głośne i krwawe protesty wybuchały także w innych miastach europejskich, stając się ważnym elementem panoramy społeczno‑ekonomicznej późnego średniowiecza.
Ku odrodzeniu
R1cCiElr6dmeo1
Sytuacja gospodarcza zaczęła się poprawiać dopiero w drugiej połowie XV w. Liczba ludności powoli wzrastała, a wraz z tym zwiększyło się zapotrzebowanie na zboże i poszerzał się areał upraw. Mimo że kryzys połowy XIV w. przyniósł wielką zapaść ekonomiczną i demograficzną, w jego wyniku zaczęły się kształtować pomyślne zjawiska w gospodarce europejskiej. Zmniejszenie liczby ludności spowodowało, że produkcja w rzemiośle i rolnictwie liczona na głowę wzrosła, a więc w konsekwencji podniosła się stopa życiowa. Na wsi następowała większa specjalizacja. Wielu chłopów z powodu spadku cen zboża zajęło się bardziej dochodową produkcją roślin przemysłowych i pastewnych. W niektórych krajach gospodarstwa rolne zostały zamienione na pastwiska, a część właścicieli ziemskich przestawiła się na hodowlę owiec. Na zachodzie Europy pańszczyznę zastąpiono czynszem.
R1VmFH8g8ykso
Słownik
dżuma
dżuma
(inaczej zwana czarną śmiercią, morowym powietrzem, morem) ostra choroba zakaźna występująca w trzech postaciach: dymieniczej, posocznicowej i płucnej; do końca XVIII w. powracała cyklicznie w różnych regionach Europy
epidemia
epidemia
(z gr. epi – na + demos – lud) występująca na określonym obszarze i w określonym czasie duża liczba osób, które zachorowały na chorobę zakaźną
godzinki
godzinki
rodzaj modlitwy w Kościele katolickim o charakterze wstawienniczym
nożyce cen
nożyce cen
zjawisko w gospodarce polegające na dysproporcji we wzroście cen między artykułami rolniczymi (zbożem) a towarami rzemieślniczymi
pogrom
pogrom
(z ros., po gromu, po gromie, po uderzeniu pioruna) wybicie, unicestwienie, nazwa używana od końca XIX w. dla określenie brutalnej i pełnej przemocy polityki wobec Żydów
pandemia
pandemia
(gr. pandemia – cała ludność, od pandemos – powszechny, pan – całkowity, cały + demos – lud) epidemia występująca na dużym obszarze w określonym czasie
system nakładczy
system nakładczy
system produkcji w późnośredniowiecznym rzemiośle polegający na tym, że cały proces produkcji był organizowany i finalizowany przez zamożnego przedsiębiorcę (najczęściej kupca), który dostarczał rzemieślnikom określonego surowca
żakeria
żakeria
(franc. jacquerie) powstanie wzniecone przez chłopów i mieszczan we Francji w 1358 r. w dowód protestu wobec restrykcyjnej polityki fiskalnej władcy
Słowa kluczowe
dżuma, czarna śmierć, kryzys gospodarczy, Europa późnego średniowiecza
Bibliografia
A. Rutkowska‑Płachcińska, Dżuma w Europie Zachodniej w XIV w. Straty demograficzne i skutki psychiczne, „Przegląd Historyczny” 69/1 (1978).
R. Michałowski, Historia powszechna. Średniowiecze, PWN, Warszawa 2012.
J.N. Hays, Epidemics and pandemics: their impacts on human history, Santa Barbara, Calif., 2005.
Schyłek średniowiecznej Europy, red. H. Samsonowicz, Warszawa 2003.