Czarna śmierć

R1UKwkUdjJGF11

Ilustracja przedstawia chorą kobietę i chorego mężczyznę, leżących w jednym łóżku naprzeciwko siebie. Oboje leżą na poduszkach, mają odsłonięte nagie klatki piersiowe i ręce, a mężczyzna także nogi. Na głowie kobieta ma czepiec, a mężczyzna czapkę. Ich ciała pokryte są wielkimi bąblami. Obok łoża stoi starszy mężczyzna z długimi włosami, brodą i wąsami. Ubrany jest w długą szatę. Ręce ma skierowane do góry.

EpidemieepidemiaEpidemie od starożytności trapiły świat. Ta, która wybuchła w połowie XIV w., była jednak pierwszą, która miała tak duży zasięg i spowodowała tak ogromne straty demograficzne. Pierwsze ogniska dżumydżumadżumy pojawiły się w Azji Środkowej i wraz z armią mongolską i kupcami wędrującymi wzdłuż jedwabnego szlaku choroba ta dotarła do Europy. W 1347 r. Mongołowie oblegali port Kaffa na Krymie. Ciała zmarłych katapultowali za mury obleganej twierdzy. To wystarczyło, by dżuma rozprzestrzeniła się wśród obrońców twierdzy – Genueńczyków, ci zaś, uciekłszy z Kaffy, roznieśli ją po europejskich portach. Dżuma najszybciej rozprzestrzeniała się wśród ludności zamieszkującej miasta, czemu sprzyjała większa gęstość zaludnienia. Chorobę tę nazywano czarną śmiercią – czarną z uwagi na to, że jej objawami był czarne plamy na ciele zarażonego, a śmiercią ze względu na ogromne rozmiary epidemii. W krótkim czasie dżuma pojawiła się w większości krajów europejskich, dotarła nawet na daleką północ, do Skandynawii, a nawet Islandii.

Szybkiemu rozprzestrzenianiu się dżumy sprzyjało wiele czynników. Ważną rolę na pewno odegrał spadek odporności biologicznej ludności spowodowany latami klęsk i głodu poprzedzającymi wybuch zarazy. W miastach gromadziły się hałdy śmieci i resztek jedzenia, wśród których pleniły się szczury, roznoszące chorobę.

Początkowo ludzie nie wiedzieli ani skąd się wzięła zaraza, ani jak jej zaradzić. Wielu uważało, że jest ona karą boską zesłaną za grzechy, i dlatego główną metodą przeciwdziałania jej były próby przebłagania Boga. Z czasem zaczęto wprowadzać kwarantannę i zamykać miasta dla obcych przybyszy.

R1QnFrMsTg3Qg

Ilustracja przedstawia miedzioryt, na którym uwidoczniono ówczesnego lekarza. Mężczyzna ubrany jest w długą szatę z luźnymi rękawami, na głowie ma kapelusz, a na twarzy maskę w kształcie dziobu ptaka. Mężczyzna ma odsłonięte dłonie, które mają szponiaste pazury. W prawej ręce trzyma długi patyk zakończony rozpostartymi skrzydłami, po środku których jest mała klepsydra. W tle widać drugą taką samą postać, przed którą uciekają ludzie, oraz zabudowania miejskie. Nad postacią widnieje napisDer Doctor Schnabel von Rom.

PandemiapandemiaPandemia zaczęła powoli wygasać ok. roku 1352. W jej wyniku ludność Europy zmniejszyła się o jedną trzecią – z 73 mln w 1300 r. do 45 mln na początku XV w. Szczególnie ucierpiały miasta, które w niektórych regionach straciły nawet 70 proc. populacji.

Następstwem dżumy była ogromna zapaść ekonomiczna. Wiele regionów zupełnie opustoszało. Silne było poczucie niepewności jutra i nieubłaganego końca, który czekał wszystkich bez względu na pozycję społeczną i majątek.

REOBcYS5C9WWq

Ilustracja przedstawia dwa kościotrupy, jeden z kosą, które tańczą z dwoma mężczyznami — duchownym (biskupem) i mieszczaninem — na łące.

Ludzie zaczęli się też bać obcych, którzy mogli przynieść dżumę. Ograniczeniu uległy kontakty społeczne. Handel w Europie zamarł niemal całkowicie. W wielu miastach nastąpił wzrost liczby pogromówpogrompogromów ludności żydowskiej, którą oskarżano o przyczynienie się do rozprzestrzenienia zarazy.

R1G4LAGfeBpN4

Ilustracja przedstawia ludzi licznie zgromadzonych wokół płonącego stosu. Na stosie płoną ludzie. Wśród zebranych są przedstawiciele różnych grup społecznych, na co wskazują ich stroje. Bezpośrednio przy stosie dwóch mężczyzn dokłada drewno do ognia. W tle widać mury zamku. Powyżej i poniżej napisy w języku łacińskim.

Załamanie

Epidemia dżumy, która nawiedziła Europę w połowie XIV w., miała katastrofalne skutki dla gospodarki europejskiej. Symptomy kryzysu widoczne były już od początku XIV w., a zaraza tylko je pogłębiła. Kryzys ten związany był przede wszystkim z trudnościami, które pojawiły się w rolnictwie. Wzrost liczby ludności w wiekach poprzednich powodował, że zagospodarowywano ziemie gorszej jakości, które nie były zbyt wydajne. Nienawożona gleba szybko ulegała wyjałowieniu. Karczowanie i wypalanie lasów doprowadziły do zmian mikroklimatu. Od początku XIV w. miał miejsce znaczny spadek przeciętnych temperatur. Wszystko to razem doprowadziło do klęsk nieurodzaju, a w konsekwencji do głodu. Niedobór żywności i cyklicznie występujące klęski głodu były jednymi z najważniejszych problemów późnośredniowiecznej Europy.

RUFo184LAVVJi1

Ilustracja przedstawia pracujących na polu chłopów: jeden, siedząc na koniu, orze ziemię, a drugi sieje nasiona. Tuż za nimi mężczyzna strzela z łuku do gromadzących się na polu ptaków. Dalej widzimy rzekę i płynących w łódkach ludzi. W oddali mur obronny i zabudowania zamkowe oraz ludzie spacerujący wzdłuż muru.

Spowodowane przez epidemię dżumy wyludnienie całych regionów odbiło się negatywnie na rolnictwie. Brakowało rąk do pracy na roli, wiele gospodarstw zostało porzuconych i pojawiły się pustki w osadnictwie. Mimo to następował spadek cen żywności. Miasta, które wyludniły się w znacznie większym stopniu niż wieś, nie stanowiły już tak chłonnego jak niegdyś rynku zbytu na artykuły rolne. Spadek cen produktów rzemieślniczych nie był jednak tak duży jak płodów rolnych, co wytworzyło zjawisko tzw. nożyc cennożyce cennożyc cen.

XIV‑wieczny kryzys dotknął nie tylko ludność wiejską. Ucierpieli w jego wyniku także feudałowie, którzy ciągnęli dochody z ziemi. Z opuszczonych wsi nie otrzymywali dochodów, a czynsze traciły na znaczeniu wobec prowadzonego przez władców procederu psucia monety (obniżenia jego wartości przez dodanie innych, nieszlachetnych kruszców). Z kryzysem feudałowie próbowali sobie radzić w ten sposób, że zwiększali obciążenia gospodarstw chłopskich. Często jednak kończyło się to buntem ze strony chłopów. Kryzys w połowie XIV w. doprowadził przede wszystkim do zrujnowania drobnego i średniego rycerstwa. Wielcy feudałowie wyszli z niego obronną ręką.

R2kJnUkTnH9lS

Ilustracja przedstawia mapę rozprzestrzeniania się zarazy w Europie, która zaczęła się rozchodzić się od południa Europy, przyjmując postać poziomych pasów, idących z południa na północ. W roku 1347 zarazą objęte były tereny południowej Francji z miastem Marsylia, wyspy: Sardynia i Korsyka, Sycylia oraz południowy obszar Włoch (Kalabria), tuż przy Cieśninie Mesyńskiej, a także ogromny obszar na zachodzie i w centralnej części współczesnej Turcji. W połowie 1348 roku zaraza rozprzestrzeniła się na obszar północnej Afryki, na teren współczesnej Grecji (miasto Saloniki i Ateny), Bułgarii, Albanii, Czarnogóry, Bośni i Hercegowiny, Macedonii, całego Półwyspu Apenińskiego z miastami Rzym, Florencja, Rawenna, z wyłączeniem miasta Mediolan i jego najbliższego otoczenia, gdzie zaraza rozprzestrzeniała się bardzo mało lub nie było jej wcale, Szwajcarii, całej Francji z wyłączeniem północnych terenów przy kanale La Manche oraz wschodniej części Półwyspu Iberyjskiego z miastem Barcelona. Na początku 1349 roku zaraza objęła już w całości Półwysep Iberyjski z miastem Toledo w centralnej Hiszpanii, północną Francję (miasta Rouen i Paryż), południową część Wielkiej Brytanii (miasto Londyn), Belgię (z wyłączeniem miasta Brugia i jego najbliższego otoczenia, gdzie zaraza rozprzestrzeniała się bardzo mało lub nie było jej wcale, zachodnią i centralną część Niemiec, Austrię, Słowenię, Chorwację, południową cześć Węgier i Rumunii oraz północne wybrzeże Morza Czarnego. Koniec 1349 roku to kolejny pochód zarazy na północ, która obejmuje dalszą część Wielkiej Brytanii i południowej Irlandii, północną część Niemiec, (miasto Brunszwik), południową część Czech z Pragą, teren dzisiejszej Słowacji, oraz już na przeciwległym brzegu Morza Bałtyckiego teren Kopenhagi i jej terenu wokół oraz południowy teren Norwegii. W 1351 roku zajęta już była właściwie cała Europa z wyłączeniem terenu współczesnej Polski (z miastem Warszawa), zachodnich Niemiec na granicy z Polską aż po miasto Magdeburg, a na południu granicę braku zarazy wyznaczał teren na północ od miasta Praga. Po 1351 roku zaraza doszła już też do północnej Europy i północno-wschodniej Europy. Na mapie zaznaczono centrum buntów miejskich w Londynie, Ruen, Paryżu, Brugii, Lubece, Brunszwiku, Florencji i Salonikach.

Zaburzenia społeczne

Przedłużający się kryzys gospodarczy skutkował radykalizacją nastrojów społecznych i wybuchem buntów w różnych częściach Europy. Przyczyniły się do tego wojny i podnoszenie podatków przez władców, a także wzrost wyzysku ludności wiejskiej.

Największy bunt chłopski miał miejsce we Francji w 1358 r. Powodem jego wybuchu było wyniszczenie wsi wojną i epidemiami oraz wzrost obciążeń finansowych. Zebrane pieniądze miały posłużyć do wykupienia z niewoli angielskiej króla francuskiego Jana II Dobrego. Powstanie wybuchło w okolicach Paryża, po czym szybko rozprzestrzeniło się na inne regiony kraju. Jego nazwa – żakeriażakeriażakeria – pochodzi od potocznego określenia chłopa francuskiego – Jacques Bonhomme, co w języku polskim oznacza Kuba Prostaczek. Chłopi napadali na dwory, dopuszczali się kradzieży, rozbojów, morderstw. Do chłopów przyłączyli się mieszczanie. Ostatecznie rewolta została stłumiona przez wojska francuskie i angielskie.

R15ZBuaB8Wj36

Ilustracja przedstawia żołnierzy walczących z mieszkańcami miasta w różnych jego częściach. Żołnierze atakują, zatrzymują lub zrzucają z murów bezbronnych mężczyzn. Część mieszkańców tonie w nurtach rzeki. Na ulicach widać obserwujące zamieszki kobiety ubrane w eleganckie suknie. Dookoła zabudowania miejskie.

Podobne podłoże – trudności ekonomiczne oraz wzrost wyzysku i niewoli chłopów – miało również powstanie ludowe w Anglii w 1381 r. Na czele powstania stanął Wat Tyler, sami zaś buntownicy rekrutowali się głównie spośród ludności wiejskiej, wspartej przez mieszczan oraz drobną szlachtę. Powstanie tym różniło się od innych tego typu wystąpień w Europie, że pojawiały się w nim hasła zmian społecznych: zniesienia poddaństwa, zmniejszenia obciążeń fiskalnych, podwyższenia wynagrodzeń dla pracowników najemnych oraz parcelacji majątków kościelnych.

RYtJiNZbiYLDr

Ilustracja przedstawia mężczyznę siedzącego na koniu, który przemawia do zebranych przed nim i za nim zbrojnych mężczyzn. Ubrany jest w długą ciemną szatę z kapturem, na której jest napis John Balle, na głowie ma czarną czapkę z dłuższym, opadającym na ramię trenem. Mężczyźni zebrani przed jeźdźcem trzymają proporce. Dookoła widać zabudowania miejskie oraz zamek.

Tyler został podstępnie zamordowany, pozbawieni dowództwa powstańcy w krótkim czasie ulegli osłabieniu, a ich siły rozproszeniu.

R82IVz1sjZYPn

Ilustracja przedstawia władcę na koniu, który wskazuje prawą ręką na stojącego przed nim jeźdźca. Jeździec ten próbuje wyjąć miecz z kabury, chcąc się bronić przed atakiem uzbrojonego mężczyzny. Wokół widać straż królewską i zbrojnych żołnierzy. Scena rozgrywa się na łące.

Mniej głośne i krwawe protesty wybuchały także w innych miastach europejskich, stając się ważnym elementem panoramy społeczno‑ekonomicznej późnego średniowiecza.

Ku odrodzeniu

R1cCiElr6dmeo1

Ilustracja przedstawia trzech chłopów pracujących w polu, którzy ścinają zboże przy pomocy ówczesnych narzędzi rolnych — sierpów. Nad nimi stoi mężczyzna z laską wyciągniętą nad ich głowami, który nadzoruje prace polowe.

Sytuacja gospodarcza zaczęła się poprawiać dopiero w drugiej połowie XV w. Liczba ludności powoli wzrastała, a wraz z tym zwiększyło się zapotrzebowanie na zboże i poszerzał się areał upraw. Mimo że kryzys połowy XIV w. przyniósł wielką zapaść ekonomiczną i demograficzną, w jego wyniku zaczęły się kształtować pomyślne zjawiska w gospodarce europejskiej. Zmniejszenie liczby ludności spowodowało, że produkcja w rzemiośle i rolnictwie liczona na głowę wzrosła, a więc w konsekwencji podniosła się stopa życiowa. Na wsi następowała większa specjalizacja. Wielu chłopów z powodu spadku cen zboża zajęło się bardziej dochodową produkcją roślin przemysłowych i pastewnych. W niektórych krajach gospodarstwa rolne zostały zamienione na pastwiska, a część właścicieli ziemskich przestawiła się na hodowlę owiec. Na zachodzie Europy pańszczyznę zastąpiono czynszem.

R1VmFH8g8ykso

Ilustracja przedstawia stado owiec zamknięte w kwadratowej zagrodzie. Wśród zwierząt widzimy dwójkę ludzi, którzy je golą. Obok zagrody dwie kobiety niosą na głowach naczynia domowe: wiadro i dzban.

Słownik

Słowa kluczowe

dżuma, czarna śmierć, kryzys gospodarczy, Europa późnego średniowiecza

Bibliografia

A. Rutkowska‑Płachcińska, Dżuma w Europie Zachodniej w XIV w. Straty demograficzne i skutki psychiczne, „Przegląd Historyczny” 69/1 (1978).

R. Michałowski, Historia powszechna. Średniowiecze, PWN, Warszawa 2012. 

J.N. Hays, Epidemics and pandemics: their impacts on human history, Santa Barbara, Calif., 2005.

Schyłek średniowiecznej Europy, red. H. Samsonowicz, Warszawa 2003.

Wolnelektury.pl