Powstanie i pierwsze spory

Unia Europejska stanowi rezultat wieloletniego procesu integracji politycznej, ekonomicznej oraz społecznej. U jej podstaw leżały wspólne dla wielu państw europejskich historia i kultura oraz wzajemne relacje ekonomiczne. Proces budowania ściślejszych więzi między państwami europejskimi z zachowaniem ich różnorodności stanowi zjawisko wyjątkowe i w żadnej innej części globu ziemskiego nie występowało ono na taką skalę. Idea zjednoczenia Europy jest głęboko zakorzeniona w dziejach tego kontynentu i sięga czasów Imperium Romanum. W różnych okresach historii odradzała się koncepcja politycznego, gospodarczego oraz kulturowego zjednoczenia Europy, ale nigdy nie osiągnęła ona takiego poziomu jak po zakończeniu II wojny światowej. Jednym z głównych celów integracji europejskiej była odbudowa gospodarcza państw Starego Kontynentu na drodze pogłębienia współpracy ekonomicznej. Zacieśnianiu więzi gospodarczych miała towarzyszyć konsolidacja społeczna i polityczna. Unia Europejska miała się opierać na ideach tolerancji oraz wolności. Jednak od samego początku w procesie integracji europejskiej istniały spory dotyczące jej kształtu. Najważniejszy z nich wiązał się z kwestią, czy Unia Europejska powinna był federacjąfederacjafederacją, czy konfederacją.

Stany Zjednoczone Europy

Wielu zwolenników – zarówno dawniej, jak i dziś – zyskała koncepcja Unii Europejskiej działającej na zasadach federacji na kształt Stanów Zjednoczonych. Fundament pod tę ideę położył w 1943 r. francuski polityk Jean Monnet, który napisał:

R16OEFEOYW5zH1

Na zdjęciu znajduje się Jean Monnet. Ma on krótkie siwe włosy i krótkiego wąsa. Lekko się uśmiecha. Jest ubrany w krawat, białą koszulę, ciemną kamizelkę i garnitur.

Koncepcja Stanów Zjednoczonych Europy zakładała stopniowe pogłębianie współpracy na wielu różnych płaszczyznach. Miała ona obejmować nie tylko integrację ekonomiczną, ale również wspólne działania krajów w zakresie polityki zagranicznej, spraw obronnych, praw człowieka, edukacji, ekologii itp. Zgodnie z koncepcją federalistyczną miały powstać wspólne organy przedstawicielskie, które byłyby odpowiedzialne za podejmowanie decyzji dotyczących państw członkowskich. W takim formacie Unia Europejska – prócz wspólnych granic – dysponowałaby wspólną armią oraz prowadziła spójną politykę zagraniczną przez występowanie ze zbieżnymi inicjatywami na arenie międzynarodowej. Koronnym argumentem dla zwolenników federalizmu jest pogłębiający się proces globalizacjiglobalizacjaglobalizacji i zdominowanie dyplomacji światowej przez wielkie potęgi, takie jak Chiny, Indie, Stany Zjednoczone czy Rosja. Według orędowników tej wizji tylko silna i zintegrowana Europa może stanąć do konkurencji z tymi potęgami i odbudować swój prestiż. W przeciwnym wypadku jej pozycja na świecie zostanie zmarginalizowana, a ona sama znajdzie się na uboczu wielkich spraw.

Wielkim sukcesem federacjonistów było podpisanie w 1951 r. przez sześć państw – kraje BeneluksuBeneluksBeneluksu, Francję oraz Włochy i Republikę Federalną Niemiec (RFN) – traktatu paryskiego powołującego Europejską Wspólnotę Węgla i StaliEuropejska Wspólnota Węgla i Stali (EWWS)Europejską Wspólnotę Węgla i Stali (EWWS). Jej celem było stworzenie i regulowanie wspólnego rynku węgla, stali i żelaza dla państw członkowskich. Jako organ wykonawczy powołano tzw. Wysoką WładzęWysoka Władza EWWSWysoką Władzę, w skład której wchodziło dziewięciu członków na sześcioletnią kadencję. Kolejnym krokiem było podpisanie przez Belgię, Francję, RFN, Włochy, Luksemburg i Holandię traktatu rzymskiego w 1957 r. o utworzeniu Europejskiej Wspólnoty GospodarczejEuropejska Wspólnota Gospodarcza (EWG)Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (EWG), który odwoływał się do sukcesu EWWS. Umowa znosiła cła, wprowadzała swobodny przepływ osób, kapitału, towarów i usług oraz wspólną politykę rolną, transportową i handlową. Do końca 1994 r. 15 krajów (Austria, Belgia, Dania, Finlandia, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Luksemburg, zjednoczone Niemcy, Portugalia, Szwecja, Wielka Brytania i Włochy) ratyfikowało traktat z Maastricht o utworzeniu Unii Europejskiej (UE), ze wspólnym obywatelstwem i walutą. W 1997 r. traktat amsterdamski zniósł kontrole graniczne między państwami Unii.

R1LtKGvTXHPNu

Na zdjęciu znajduje się srebrny medal z napisami po łacinie i rzymską datą oraz mapą Europy włącznie z państwami członkowskimi Unii Europejskiej.

Integracja, ale nie kosztem suwerenności państwowej

Realizacja idei federalistycznej spotkała się jednak z dużym oporem. Jej przeciwnicy uważali, że prowadzi ona do ograniczenia suwerennościsuwerennośćsuwerenności państw narodowych. Unia zaś według nich powinna przypominać bardziej luźny związek niezależnych państw, owszem, współpracujących ze sobą w sferze ekonomicznej, ale nie tworzących wspólnych struktur politycznych.

RP5eUYKxkkYOU1

Na czarno‑białym zdjęciu znajduje się Charles de Gaulle. Jest on ubrany w ciemny garnitur, krawat i białą koszulę. Ma krótkie siwe włosy. Spogląda lekko w górę.

Ze szczególnym oporem ze strony przeciwników koncepcji federalistycznej spotkała się idea utworzenia wspólnych organów władzy. Deputowani do Zgromadzenia EWWS opracowali projekt konstytucji europejskiej, przewidujący utworzenie europejskiego dwuizbowego parlamentu (Izba Ludowa i Senat Europejski), powołanie rządu i prezydenta Europy wybieranego przez senatorów. Projekt natrafił jednak na opór we francuskim Zgromadzeniu Narodowym, gdzie za niesprawiedliwe uznano równorzędne traktowanie Niemców, winnych II wojny światowej (która zakończyła się zaledwie dziewięć lat wcześniej). Wyhamowało to na kilka lat proces integracji Europy. Temat konstytucji europejskiej powrócił w 2003 roku. W 2004 r. projekt zatwierdziła Rada Europejska, a do 2006 r. ratyfikowały go parlamenty 18 z 27 państw‑członków UE (Litwy, Węgier, Słowenii, Włoch, Grecji, Słowacji, Bułgarii, Rumunii, Austrii, Niemiec, Łotwy, Cypru, Malty, Belgii, Estonii i Finlandii) oraz Hiszpania i Luksemburg w referendachreferendumreferendach ogólnokrajowych. Jednak w międzyczasie, w 2005 r., w podobnych ogólnonarodowych głosowaniach odrzuciły go Francja i Holandia. Tak jak w roku 1954 uniemożliwiło to wejście w życie konstytucji dla Europy. Zastąpił ją kompromisowy traktat lizboński z 2007 roku. Wprowadził m.in. stanowisko przewodniczącego Rady Europejskiej, którego powszechnie określa się jako prezydenta Europy. Projekt odrzuconej konstytucji zakładał o wiele więcej – przede wszystkim znosił dotychczasowy wymóg jednomyślności (prawo weta dla państw) przy głosowaniach w sprawach dotyczących większości dziedzin wspólnej polityki unijnej. W zamian obowiązywać miał wymóg tzw. podwójnej większości: 55‑procentowa większość państw reprezentujących co najmniej 65 proc. ludności Unii.

Porażkę projektu konstytucji europejskiej we Francji i Holandii w 2005 r. powszechnie wiąże się z tzw. efektem polskiego hydraulika. Rozszerzenie UE w maju 2004 r. o siedem byłych państw komunistycznych (Czechy, Estonię, Litwę, Łotwę, Polskę, Słowację, Słowenię i Węgry) spowodowało napływ setek tysięcy emigrantów ekonomicznych z tych krajów do starej Unii (często wszystkich ich nazywano Polakami z racji tego, że sama Polska ma więcej ludności niż sześć tych pozostałych państw). Zaktywizowało to tradycyjnie wrogie Unii środowiska nacjonalistycznenacjonalizmnacjonalistyczne, funkcjonujące dotychczas na marginesie sceny politycznej. Temat wschodnich Europejczyków, odbierających pracę Austriakom, Brytyjczykom i innym obywatelom krajów wcześniej tworzących wspólnotę, stał się jednym z głównych haseł przeciwników UE. Proces integracji został zahamowany.

Wzrost nacjonalizmów

W roku 2014 w wyniku wyborów pierwszy raz do Parlamentu Europejskiego dostały się znaczące reprezentacje ugrupowań, według których Unia Europejska jest projektem niebezpiecznym dla tożsamości narodowej, bo prowadzi do wymieszania ras, narodowości i kultur. Na przykład na neofaszystowską Austriacką Partię Wolnościową zagłosowało 19,7 proc. Austriaków, na nacjonalistyczną Duńską Partię Ludową – aż 26,6 proc. obywateli Danii, na populistówpopulizmpopulistów Geerta Wildersa – ponad 13 proc. Holendrów, francuski Front Narodowy poparło prawie 25 proc. Francuzów, Partię Niepodległości Zjednoczonego Królestwa – przeszło 17 proc. Brytyjczyków, a ponad 7 proc. Niemców wybrało deputowanych z populistycznej Alternatywy dla Niemiec. Radykalnie eurosceptyczne partie zdobyły łącznie blisko 12 proc. mandatów w Parlamencie Europejskim – ok. 100 z wszystkich 751 miejsc. Niewiele, ale… Rok później wybuchł kryzys uchodźczy.

R1CiUN1w59U5A

Na zdjęciu wykonanym przez drucianą siatkę znajduje się kolejka syryjskich uchodźców. Kobiety mają głowy osłonięte chustami. Kolejka ustawiona jest przy budynku przed, którym znajduje się mały trawnik. W oddali znajdują się wysokie maszty oraz ogromne wiatraki.

Zaostrzenie wojny w Syrii (głównie z powodu włączenia się do konfliktu Rosji) spowodowało, że w 2015 r. państwa członkowskie Unii Europejskiej otrzymały ponad 1,2 mln wniosków o azyl – przeszło dwukrotnie więcej niż w roku wcześniejszym. Komisja Europejska UE, kierując się zasadami konwencji genewskiejkonwencja genewskakonwencji genewskiej o uchodźcach z 1951 r. (Polska ratyfikowała ją w 1991 r.), zdecydowała o udzieleniu azylu wszystkim, którzy udowodnią, że uciekają przed groźbą śmierci, prześladowań itp. Obawy przed kosztami zintegrowania w społeczeństwach Unii (którą zamieszkuje ponad 440 mln obywateli) ponad miliona osób natychmiast wykorzystały ugrupowania nacjonalistyczne i populistyczne. W efekcie doszło do przesunięć na scenach politycznych we wszystkich unijnych krajach. Dotąd, przez dziesięciolecia, rywalizacja wyborcza przebiegała głównie między umiarkowanymi partiami lewicowymi i prawicowymi, które wymieniały się u władzy. Teraz w siłę urośli nacjonaliści i populiści. Doszli do głosu m.in. na Węgrzech, w Polsce i we Włoszech, we Francji w wyborach prezydenckich ich kandydatka uzyskała ponad 33 proc. głosów, w Austrii weszli do rządu, a w Niemczech przekroczyli próg wyborczy i znaleźli się w parlamencie z 12,5 proc. głosów jako trzecia siła polityczna kraju. Podkreślali konieczność powstrzymania integracji Unii, która rzekomo miałaby zagrażać tożsamości narodów. Według nich najlepszym rozwiązaniem byłaby Unia, która stałaby się na powrót organizacją współpracy gospodarczej suwerennych państw, tak jak miało to miejsce w latach 70. i 80. ubiegłego wieku. Tymczasem większość obywateli Unii wciąż uważa, że integrująca się gospodarczo, społecznie i politycznie wspólnota jest najlepszym rozwiązaniem na przyszłość.

Różne prędkości

Pod koniec czerwca 2016 r. Unię Europejską dotknął jeden z najpoważniejszych kryzysów w jej historii. Mieszkańcy Wielkiej Brytanii, jednego z największych, najludniejszych i najbogatszych krajów wspólnoty, opowiedzieli się w referendum za tzw. brexitem, czyli opuszczeniem UE. Po długich pertraktacjach dotyczących warunków wyjścia ze wspólnoty Zjednoczone Królestwo ostatecznie wystąpiło 31 stycznia 2020 r. z Unii.

R1LxKBKgSlkLc

Na zdjęciu wykonanym w nocy znajduje się tłum ludzi stojących na placu. Nad ich głowami powiewa kilka flag Wielkiej Brytanii. W oddali znajdują się drzewa, budynki oraz latarnie.

Wstrząs wywołany brexitem skłonił czołowych polityków europejskich do refleksji na temat przyszłości integracji Starego Kontynentu. Część przywódców nastawionych eurosceptycznie opowiedziała się za kontynuacją dotychczasowej polityki UE. Według tej koncepcji działalność wspólnoty powinna się ograniczyć przede wszystkim do spraw gospodarczych. Entuzjaści pogłębiania integracji zaproponowali z kolei ideę Europy „wielu prędkości”. Według tej koncepcji różne państwa znajdowałyby się na różnych etapach integracji: niektóre np. byłyby połączone unią walutową, dla innych Unia oznaczałaby wyłącznie współpracę ekonomiczną, a jeszcze inne podejmowałyby także wspólne działania na forum polityki zagranicznej. Realizacja strategii „Europy różnych prędkości” umożliwiałaby w ten sposób głębszą integrację tym państwom, które uznałyby, że są na to gotowe. Jean‑Claude Juncker, przewodniczący Komisji Europejskiej w latach 2014–2019, argumentował:

R1kVRpS8DbeyV

Na zdjęciu znajduje się Angela Merkel stojąca za mównicą. Ma ona krótkie jasne włosy i jest ubrana w ciemny płaszcz z dużymi guzikami, białą koszulkę, a na szyi ma naszyjnik z ciemnych elementów. Uśmiecha się. Obiema rękami trzyma się mównicy, na której znajdują się dwa mikrofony oraz szklanka wody. Na mównicy znajduje się tabliczka z napisem Jahresempfang 2009 oraz logo partii CDU.

Najbardziej zagorzali zwolennicy integracji europejskiej proponują pójść jeszcze dalej i przekształcić UE w państwo federacyjne. Tak czy inaczej współczesność stawia przed Unią Europejską poważne zagrożenia i problemy, które z pewnością wpłyną na kształt i politykę wspólnoty. Czas pokaże, czy Unia okaże się organizacją skuteczną w obliczu tak poważnych wyzwań jak wzrost potęgi gospodarczej i politycznej Chin, agresywna polityka Rosji, terroryzm, masowe migracje, postępująca globalizacja wielu dziedzin życia, zmiany klimatyczne oraz skutki pandemii SARS‑CoV‑2.

Słownik

Słowa kluczowe

federacja, konfederacja, nacjonalizm, integracja, Unia Europejska, świat na przełomie tysiącleci, wspólnota europejska, traktat z Maastricht, integracja europejska, eurosceptycyzm

Bilbiografia

E. Latoszek, Integracja europejska Mechanizmy i wyzwania, Książka i Wiedza, Warszawa 2007.

S. Sulowski, Polityka europejska Republiki Federalnej Niemiec, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2004.

A. Marszałek, Z historii europejskiej idei integracji międzynarodowej, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1996.