Tymczasem przenoś moję duszę utęsknioną...

Adam Mickiewicz opublikował Pana Tadeusza w 1834 r. w Paryżu, gdzie znalazł się wraz z innymi Polakami po upadku powstania listopadowego z 1831 r. Sam Mickiewicz nie brał bezpośredniego udziału w powstaniu, był emisariuszem, wiózł pisma
od Legacji Polskiej w Paryżu dla Rządu Narodowego. Nie zdążył jednak przedostać się do Królestwa. Wieść o upadku Warszawy zastała go w wielkopolskim Śmiełowie, z którego wspomnienia przywoływał później, pisząc Pana Tadeusza.

Stanisław Pigoń Wstęp do Pana Tadeusza

Przyjaciel Mickiewicza, (...) Bohdan Zaleski, przekazał wiadomość, że pomysł „poematu sielskiego”, a nawet sam jego początek, sięga jeszcze roku 1831, czasów pobytu w Wielkopolsce.

„Ojciec twój – pisał on do Władysława Mickiewicza w r. 1874 (...) wydumał Pana Tadeusza na wsi, w Poznańskiem. Tam obmyślił pierwszy plan poematu i zaczął go od opisu dworu szlacheckiego w Polsce”.

pig5 Źródło: Stanisław Pigoń, Wstęp do Pana Tadeusza, Wrocław 1968, s. XV.
R1IbjOxHi5LII
Pałac w Śmiełowie, widok współczesny. W 1831 r. znajdował się w nim ośrodek przerzutu ochotników do powstania. W sierpniu przebywał tu Adam Mickiewicz. Dziś w pałacu znajduje się muzeum poety
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Polscy emigranci w Paryżu byli pierwszymi czytelnikami Pana Tadeusza. To dla nich, ale także dla Polaków pozostałych w podzielonym rozbiorami kraju Mickiewicz tak pieczołowicie odtwarzał realia „kraju lat dziecinnych”.

Stanisław Pigoń Wstęp do Pana Tadeusza

(...) liryzm żalu, bolesnej tęsknoty za krajem własnym, co był
„jak zdrowie”, za „ojczyzną myśli”, stanowi jeden z dominujących motywów poetyckiej twórczości [Mickiewicza]. Na określenie jego wartości używał poeta słów o najwyższym uczuciowym ładunku, a wreszcie ujął w wiersze niedościgłe chyba
co do zwartości i potęgi wyrazu:

„Kraj lat dziecinnych! On zawsze zostanie
Święty i czysty jak pierwsze kochanie,
Nie zaburzony błędów przypomnieniem,
Nie podkopany nadziei złudzeniem
Ani zmieniony wypadków strumieniem”.

pig1 Źródło: Stanisław Pigoń, Wstęp do Pana Tadeusza, Wrocław 1968, s. IX.
RFFdUxdUIDwW51
Józef Ignacy Kraszewski, Krajobraz z dworkiem, 1858
Źródło: ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie, domena publiczna.

Zadanie twórcze, które postawił sobie Adam Mickiewicz, tak charakteryzuje Stanisław Pigoń:

Stanisław Pigoń Wstęp do Pana Tadeusza

Odtworzyć ową zanikającą dawność, uchwycić w rysach charakterystycznych epokę bytu narodowego, która się dopiero zamknęła i zapadła niepowrotnie w przeszłość jak zamczysko horeszkowskie (...), która nie zostanie już odbudowana nigdy, a zaludnić się ponownie i ożyć może już tylko w złudach wyobraźni poetyckiej; tym wyraziściej za to przed wyobraźnią owa dawność ujawniła się w całym bogactwie, w całej „ozdobie istnienia”.

pig2 Źródło: Stanisław Pigoń, Wstęp do Pana Tadeusza, Wrocław 1968, s. XXIX.

Dwór szlachecki jako centrum polskości

Rx4ix72814yXA
Włodzimierz Tetmajer, Powitanie, między 1903 a 1908 r.
Źródło: ze zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie, domena publiczna.

Akcja Mickiewiczowskiej epopeiepopejaepopei rozpoczyna się i w dużej części toczy w szlacheckim dworze w Soplicowie:

Adam Mickiewicz Pan Tadeusz

Śród takich pól przed laty, nad brzegiem ruczaju,
Na pagórku niewielkim, we brzozowym gaju,
Stał dwór szlachecki, z drzewa, lecz podmurowany;
Świeciły się z daleka pobielane ściany,
Tem bielsze, że odbite od ciemnej zieleni
Topoli, co go bronią od wiatrów jesieni.

6 Źródło: Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz, Wrocław 1968, s. 6.

Kształt architektoniczny dworów budowanych w Polsce ewoluował od czasów renesansu. W epoce, którą przywołuje Mickiewicz w Panu Tadeuszu, jest on już dobrze utrwalony i oprócz wartości użytkowej ma również znaczenie symboliczne:

Waldemar Baraniewski Kuchnia i stół w polskim dworze

Nowy typ przestrzenny i strukturalny budowli wiejskiej – samodzielny, parterowy dwór, kształtuje się od początku XVII wieku. (...) Ten rodzaj skromnej siedziby wiejskiej – wznoszonej zazwyczaj (...) z drewna – odpowiadał zarówno ambicjom, jak i możliwościom szerokich warstw szlacheckich. (...) Wznoszenie nowych dworów z drewna wynikało zarówno z taniości i dostępności materiału (...), jak i z utrwalonych tradycji, zwyczajów i upodobań. O ich sile świadczyć może anegdota o szlachcicu, który jadąc w interesach do Toskanii, gdzie nie znano drewnianych domów, zabrał ze sobą cieślę, który wystawił mu drewniany dworek, budzący zdziwienie miejscowych. Anegdota owa ukazuje również inny, kulturowy wymiar zjawiska, jakim stał się drewniany dwór wiejski. W powszechnym odczuciu jego formy stawały się manifestacją odrębności warstwy szlacheckiej, podkreśleniem przywiązania do tradycji i wartości własnego dziedzictwa wobec kosmopolityzmukosmopolityzmkosmopolityzmu magnaterii. Z drugiej strony, możemy je traktować jako wyraźny znak konserwatyzmukonserwatyzmkonserwatyzmu społecznego i lęku przed otwarciem się na świat niosący zmiany, jako wyraz izolacjonizmuizolacjonizmizolacjonizmu kulturowego i mitologizacji rodzimości.

kuch Źródło: Waldemar Baraniewski, Kuchnia i stół w polskim dworze, Warszawa 2004, s. 14–15.
kosmopolityzm
konserwatyzm
izolacjonizm
Rbwz3Xr1L45hZ
Ilustracja interaktywna przedstawia zabudowania dworku szlacheckiego. Na pierwszym planie znajduje się piaszczysty podjazd. Pośrodku stoi jednokondygnacyjny dworek. Ozdobiony jest niewielkim gankiem, do którego wiodą drewniane schody. Po prawej stronie stoi drewniana obora z uszkodzonymi skrzydłami drzwiowymi. Po lewej stronie stoi inny drewniany budynek. W tle rosną drzewa. Opis punktów znajdujących się na ilustracji: 1. Dach Dach dworku pokrywano gontem, był to tzw. dach polski., 2. Podmurówka Drewniany parterowy dwór budowany był na podmurówce; w Panu Tadeuszu dwór jest „z drewna, lecz podmurowany”. Ściany były „pobielone”., 3. Funkcjonalne wnętrze We wnętrzu dworku, po jednej stronie sieni, znajdowały się sypialnie, garderoby i gabinety. Po drugiej stronie wyodrębniano część gospodarczą: kuchnię, spiżarnię, kredens (pomieszczenie, w którym przechowywano potrawy przed podaniem ich na stół), izbę czeladną – przeznaczoną dla służby., 4. Kolumnowy ganek Symetrię budowli podkreślał kolumnowy ganek, charakterystyczna cecha polskiego dworu., 5. Budynek gospodarczy Budynki gospodarcze wspomagały funkcjonowanie dworu. Wszystko, co potrzebne do życia mieszkańcom, produkowano na miejscu. Potrzebne były więc np. spichlerz, piwnica, lodownia, sernica (miejsce do produkcji i dojrzewania sera).
Napoleon Orda, Nowogródek. Dwór Mickiewiczów – widok od podjazdu, 1876
Źródło: ze zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie, domena publiczna.

Słownik

epopeja
epopeja

(gr. epopoiía – poemat epicki) – gatunek epiki obejmujący utwory, zazwyczaj wierszowane, w których przedstawiano mitycznych lub historycznych bohaterów biorących udział w wydarzeniach przełomowych dla określonej społeczności

realizm
realizm

(fr. réalisme) – w literaturze prąd spopularyzowany w prozie II połowy XIX wieku, dążący do jak najwierniejszego odzwierciedlenia świata znanego czytelnikowi z codzienności. Realiści opisywali wydarzenia, bohaterów i ich egzystencję w sposób reprezentatywny dla przedstawianej w utworze grupy społecznej

retardacja
retardacja

(łac. retardatio – opóźnienie) figura stylistyczna polegająca na zatrzymywaniu lub opóźnianiu akcji utworu literackiego, najczęściej za pomocą rozbudowanych opisów, w celu zwiększenia napięcia u czytelnika

synestezja
synestezja

(gr. synaísthēsis – równoczesne postrzeganie) – środek stylistyczny polegający na przypisaniu określonemu zmysłowi wrażeń doświadczanych za pomocą innego zmysłu