Sejm walny

Sejm walny, inaczej zwany zjazdem generalnym, to zgromadzenie reprezentacji szlachty i możnowładztwa z różnych dzielnic. Wywodził się on z dawnych wiecówwiecwieców międzydzielnicowych organizowanych w czasach rozbicia dzielnicowego. Początkowo po zjednoczeniu kraju odbywały się one sporadycznie, częściej za Ludwika Węgierskiego i w okresie bezkrólewia po jego śmierci, a w czasach jagiellońskich weszły już na stałe do praktyki życia publicznego.

Sejm szybko stał się forum załatwiania najważniejszych spraw polityki państwowej, choć początkowo ani jego kompetencje, ani skład nie były jasno ustalone. W obradach uczestniczyli członkowie dawnej rady królewskiejrada królewskarady królewskiej, tworzący teraz senat, przedstawiciele szlachty z poszczególnych ziem, delegacje różnych instytucji kościelnych i – przynajmniej do początku XVI w. – mieszczaństwa. Po raz pierwszy sejm zebrał się w takim składzie w 1468 r.sejm z 1468 r.1468 r. (sejm zwołany przez Kazimierza Jagiellończyka w Piotrkowie), a od sejmu zwołanego przez Jana Olbrachta w 1493 r. można już mówić o wykształceniu się zasady reprezentacjizasada reprezentacjizasady reprezentacji i trzech stanów sejmujących: szlachty, panów rady i króla. Proces formowania się polskiego sejmu zakończyło uchwalenie konstytucji nihil novi. Stała się ona też punktem wyjścia do rozwoju dwuizbowego już sejmu, który w następnych dekadach stał się centralnym organem ustroju Rzeczypospolitej szlacheckiej.

RAAtYR1BHUwIG

Rysunek przedstawia salę sejmową za czasów panowania Zygmunta II Augusta. W dużej zamkowej komnacie, w centralnym miejscu na podwyższeniu i tronie zasiada król Zygmunt II August. Po obu stronach, w dwóch równoległych rzędach siedzi licznie zgromadzone duchowieństwo oraz magnateria (senatorowie). Zgromadzeniu przyglądają się siedzący na wprost króla szlachcice, a za ich plecami stojący żołnierze. Ciekawie przedstawione są proporcje poszczególnych stanów: postać króla, pomimo że w oddaleniu jest największa, magnateria i duchowieństwo znajdujące się tuż przy królu, też jest ponad naturalnej wielkości, nie zachowując zasad perspektywy. Szlachta i wojsko mimo że widnieją na pierwszym planie są najmniejsi.

RHuXljw8naGMj

Rysunek przedstawia XVI‑wieczną salę Sejmu. Pośrodku sali, na podwyższeniu stoi tron, na którym zasiada mężczyzna z berłem i jabłkiem królewskim w ręku oraz koroną na głowie. Ubrany jest w szaty królewskie. Po obu stronach tronu, w pierwszym rzędzie siedzą mężczyźni z charakterystycznymi wydłużonymi czapkami składającymi się z dwóch wysokich, połączonych ze sobą zdobionych trójkątów. Za nimi, w kolejnych rzędach zasiadają ludzie mężczyźni ubrani w stroje szlacheckie. Wokół zgormadzonych widnieją herby rodowe. Ułożone są one w kształcie koła, wokół wszystkich zgromadzonych. W czterech rogach ilustracji widać anioły z wielokolorowymi skrzydłami.

Na początku nie było jasno określonego składu liczebnego sejmu. Widać jednak, że pierwotnie dominowali w nim senatorowie.

Zasadniczo posłowie obradowali wspólnie z senatorami. Panowie rady siedzieli, zaś reszta stała za ich plecami. Sprawiało to wrażenie, jakby tak naprawdę dyskutowali i podejmowali decyzję panowie, natomiast szlachta wyrażała tylko swą aprobatę. Jedynie na niektórych sejmach obradowano osobno, odrębność obrad stała się regułą dopiero w wieku następnym. Przy podejmowaniu decyzji starano się w polskim sejmie osiągnąć jednomyślność, ale nie traktowano tego jako absolutnej konieczności.

Czas trwania sejmu mieścił się pomiędzy dziesięcioma dniami a jednym miesiącem. Obrady zwoływano doraźnie, w zależności od potrzeby, często jednak odbywały się co roku. Najczęstszym miejscem obrad był Piotrków (później Trybunalski) ze względu na centralne położenie. Każda uchwała podjęta przez sejm nazywana była konstytucją. Już w tym wczesnym okresie nie wszystkie sejmy kończyły się podjęciem uchwały, co związane było z faktem, że nie wszyscy posłowie zgadzali się na proponowane ustawy, zwłaszcza te dotyczące spraw fiskalnych (np. na sejmie w 1458 r. przez posłów małopolskich została odrzucona ustawa poborowa). Do sejmów walnych zaliczamy też: sejm elekcyjnysejm elekcyjnysejm elekcyjny, na którym dokonywano wyboru władcy, i sejm obozowysejm obozowysejm obozowy, na którym szlachta starała się wymusić na królu podjęcie lub cofnięcie jakiejś decyzji.

Brać sejmująca

XIV–XV w. to okres wzrostu aktywności szlachty i coraz większej jej emancypacji. Przywileje polityczne, gwarantujące nietykalność osobistą i majątkową oraz realny wpływ na władzę za pośrednictwem sejmików, a także przywileje ekonomiczne powodowały stopniowe umacnianie pozycji szlachty w ustroju politycznym państwa polskiego. Ukoronowaniem tego procesu było uczestnictwo w obradach sejmu.

Na początku  – u schyłku wieku XV i na początku XVI – nie było jeszcze ukształtowanej izby poselskiej. Tak samo pierwotnie w obradach sejmu miał prawo uczestniczyć każdy szlachcic. Poza pewnymi wyjątkami ogół szlachty nie brał jednak udziału w obradach, był tylko informowany o podjętych decyzjach. Zasada reprezentacji przyjęła się dopiero na sejmie w 1493 r.sejm z 1493 r.sejmie w 1493 r. Po kilku przedstawicieli (liczba ta nie była stała) wybierano w różnych ziemiach na tzw. sejmikach ziemskichsejmiki ziemskiesejmikach ziemskich i ci później wyruszali do Piotrkowa, Radomia lub w inne miejsce, w zależności od tego, gdzie w danej chwili odbywał się sejm. Reprezentowali oni interesy szlachty danej ziemi i po powrocie z sejmu na specjalnych zgromadzeniach byli rozliczani z tego, w jaki sposób wywiązali się ze swojego obowiązku. Posłowie wybierani na sejm byli zaopatrywani w tzw. instrukcje poselskie. Były to dyrektywy formułowane przez wyborców i dotyczące zagadnień, które miały być poruszane na sejmie. Sejmiki odgrywały ważną rolę w strukturach szlacheckiego samorząduszlachecki samorządszlacheckiego samorządu. Poza wyborem reprezentantów na sejm walny zajmowały się one całokształtem spraw związanych z życiem wspólnoty lokalnej, nie wyłączając kwestii politycznych. Prócz sejmików, na których wybierano posłów (sejmiki przedsejmowe) i składano relacje z obrad sejmowych (sejmiki relacyjne) istniały także sejmiki elekcyjne, na których dokonywano wyboru sędziego i urzędników ziemskich (podsędka, pisarza, podkomorzego) oraz gospodarcze, zajmujące się bieżącymi sprawami ekonomicznymi i fiskalnymi. Okres bezkrólewia po śmierci Ludwika Węgierskiego to czasy kształtowania się sejmików. W drugiej połowie XV w. sejmiki uzyskały prawo do współuczestniczenia w podejmowaniu decyzji ustawodawczych w państwie i decydowania o zwoływaniu pospolitego ruszeniapospolite ruszeniepospolitego ruszenia.

Z czasem, celem ustalenia wspólnych decyzji, szlachta zaczęła się też zbierać na na szczeblu prowincjonalnym (w Nowym Mieście Korczynie i w Kole). Oba typy zjazdów – prowincjonalne i ziemskie – stanowiły ważne ogniwa w procesie przygotowania sejmów walnych (chociażby przez wybór posłów) i wdrażania uchwalanych na nim decyzji.

Panowie rady

Początkowo większe znaczenie w procesie podejmowania decyzji miała rada królewska. Od czasów Kazimierza Wielkiego pełniła ona funkcję organu doradczego i stała się elementem życia politycznego. W zwyczaju było, by król zasięgał opinii jej członków i kierował się w podejmowaniu decyzji jej zdaniem.

R1C7qWaym4m3C

Ilustracja przedstawia króla w koronie otoczonego przez dziewięciu mężczyzn. Po prawej stronie stoją duchowni, ubrani długie szaty oraz wydłużone czapki, składające się z dwóch wysokich, połączonych ze sobą trójkątów . Po lewej stronie króla stoi czterech mężczyzn. Pierwszy z nich, stojący bezpośrednio za nim, ma na głowie nakrycie głowy w kształcie bulwiastej, całkowicie zamkniętej korony. Na środku ilustracji widać skrzyżowane kopie, na szczycie jednej krzyż, na szczycie drugiej insygnia królewskie.

Zwyczajowo w skład rady wchodzili najwyżsi dygnitarze dworscy (kanclerz, podkanclerzy, podskarbi, marszałek koronny i nadworny), wojewodowie, kasztelanowie oraz najwyżsi dostojnicy Kościoła katolickiego (arcybiskupi i biskupi) – w sumie ok. 80 osób. Zasiadali oni zgodnie z określoną ściśle hierarchią stanowisk senatorskich - miejsce najważniejsze wśród senatorów świeckich zajmował kasztelan krakowski, zaś wśród senatorów duchownych prymas. Przez długi czas – co najmniej do połowy XV w. – o składzie rady decydowała wola monarchy. Dopiero później przyjęło się, że do udziału w jej obradach uprawnia urząd, a nie zaproszenie panującego. Senatorowie zaś nie pochodzili z wyborów, jak posłowie, lecz z nominacji. Rada królewska od początku była główną podporą tronu przeciwko coraz bardziej wpływowej szlachcie. W końcu przekształciła się ona w izbę wyższą polskiego sejmu, zwaną na wzór rzymski senatem. Do 1569 r. w skład senatu wchodziło około 96 senatorów: 7 hierarchów kościelnych, 5 dygnitarzy i 82 dostojników świeckich (wojewodów i kasztelanów). Początkowo odgrywała w sejmie rolę ważniejszą niż ogół szlachty, co usankcjonował przywilej mielnicki z 1501 r., oddający w ręce senatorów najważniejsze decyzje w państwie. Sytuacja jednak wkrótce się odwróciła i szlachta stała się elementem dominującym w dalszym rozwoju polskiego parlamentaryzmu.

„Najjaśniejszy majestat królewski”

R63V2nHHluKTU1

Ilustracja przedstawia mężczyznę w średnim wieku z półdługimi włosami, w koronie na głowie i atrybutami władzy królewskiej w rękach. W prawej dłoni berło, w lewej dłoni kula nazywana jabłkiem królewskim. w miejscu, w którym owoc ma ogonek, jest umieszczony krzyż. Obok zasiadającego króla, po jego prawej stronie widnieje niewielka postać kobiety, a po lewej stronie niewielka postać mężczyzny. Wokół znajdują się herby rodowe.

Wraz z umacnianiem się pozycji sejmików i sejmu słabła stopniowo władza królewska. Wciąż jednak to król decydował o najważniejszych sprawach w państwie wespół z reprezentacją stanową. W praktyce miał on nadal duże kompetencje: zwoływał sejm, sejmiki, mianował na urzędy, kreując w ten sposób skład rady królewskiej, a później senatu. Wiele zależało od osobistego autorytetu władcy. Jagiellonowie zdołali zbudować silną pozycję w kraju, w którym byli tylko władcami elekcyjnymi. Osiągnęli to, tworząc własne stronnictwa, wygrywając szlachtę przeciw możnym i na odwrót. W konsekwencji uprawnienia monarchii polskiej wciąż były rozległe, zwłaszcza w porównaniu z władcami krajów sąsiednich (np. Węgier). Ale zapoczątkowane w XV w. procesy zaczęły powoli wymykać się spod kontroli. Pozycja szlachty ulegała wzmocnieniu, a król miał coraz mniejsze pole manewru. To te zjawiska w ostateczności przesądziły o kierunku zmian, w którym podążyła Polska w następnym stuleciu.

Słownik

Słowa kluczowe

sejm, szlachta, pospolite ruszenie, sejm elekcyjny, samorząd szlachecki, zasada reprezentacji, stany

Bibliografia

Bardach J., Początki sejmu, [w:] Historia sejmu polskiego, Do schyłku szlacheckiej Rzeczypospolitej, t. 1, red. J. Michalski, Warszawa 1984.

Konopczyński W., Chronologia sejmów polskich 1493–1793, Kraków 1948.