Potęga i upadek: Asyria, Babilon, Medowie, Persja i Egipt

R148jzLTDMnOa1

Ilustracja przedstawia kamienną płaskorzeźbę, na której uwidoczniona jest ranna lwica. Zwierzę ugodzone zostało trzema strzałami, które tkwią w jej ciele. Lwica unosi się na przednich łapach i ryczy, a tylnie łapy ciągnie po ziemi.

Państwo asyryjskie powstało pod koniec II tysiąclecia p.n.e., kiedy miasto‑państwo Aszur, leżące w granicach imperium mezopotamskiej III dynastii z Ur, zdobyło niezależność. Asyryjczycy konsekwentnie budowali swoje mocarstwo. W tym celu wcielali podbite terytoria i zastraszali okoliczne ludy, okrutnie traktując pokonanych. Aby zapewnić sobie posłuszeństwo, królowie asyryjscy masowo przesiedlali do Asyrii ludność z terenów zdobytych, co wywoływało powszechną nienawiść do zwycięskich najeźdźców i ciągłe bunty przeciw ich panowaniu. Wielkie podboje miały dla Asyrii negatywne konsekwencje. Nastąpiła kumulacja ziemi w rękach wielkich właścicieli bogacących się na wojnie i zanikła warstwa drobnych rolników. Państwo asyryjskie nie potrafiło trwale przyłączyć wszystkich podbitych obszarów.

W końcu VII w. p.n.e. Babilon, stolica dawnego mezopotamskiego królestwa Babilonii, zbuntował się przeciw Asyrii. Chaldejczycy (tak nazywano wtedy mieszkańców Babilonu) sprzymierzyli się z indoeuropejskim ludem Medów, zamieszkującym Wyżynę Irańską. W 614 r. p.n.e. wojska medyjskie zdobyły starą stolicę Aszur, a w 612 r. p.n.e. połączone armie Medów i Babilończyków wzięły szturmem Niniwę – główną siedzibę królów asyryjskich. Asyria została doszczętnie zniszczona. Zwycięzcy na jej gruzach zaczęli budować własne imperia. W 587 r. p.n.e. król Babilonu Nabuchodonozor zdobył Jerozolimę, zburzył świątynię Jahwe, zlikwidował państwo judzkie i uprowadził Żydów w niewolę.

RqolI5K88Nvwj1

Ilustracja przedstawia płaskorzeźbę na kamiennej ścianie stanowiącej fragment monumentalnej rezydencji królewskiej w Persepolis. Rzeźba przedstawia wielkiego perskiego lwa atakującego asyryjskiego byka. Lew wspięty na tylnych łapach, przednimi chwyta za zad byka. Zaatakowane zwierzę stojąc na tylnych nogach, odwraca łeb w stronę atakującego lwa. Powyżej widać niewielki fragment innej płaskorzeźby na której uwidocznione są postacie ludzkie.

Rozwój imperium medyjskiego został zahamowany przez bunt Persów, jednego z indoeuropejskich plemion, które podlegało Medom. W 555 r. p.n.e. wódz perski Cyrus odniósł pełne zwycięstwo nad królem medyjskim Astiagesem i został władcą jego państwa. Następnie Cyrus, jako król Persów, rozpoczął politykę wielkich podbojów: w 548 r. p.n.e. Persowie zajęli Lidię, a w 539 r. p.n.e. Babilon. Cyrus zastosował zupełnie inną metodę budowania imperium niż Asyryjczycy czy Chaldejczycy. Persowie łagodnie obchodzili się z podbitymi ludami i nawet pokonanych królów traktowali łaskawie. Na przykład dla Izraelitów polityka ta oznaczała koniec okresu niewoli babilońskiej. Cyrus pozwolił im powrócić do Judei i odbudować świątynię w Jerozolimie.

Cyrus poniósł śmierć w 530 r. p.n.e. podczas wyprawy przeciw Massagetom. Następnym królem został jego syn Kambyzes, który w 525 r. p.n.e. podbił Egipt, lecz już trzy lata później zmarł. Władzę w Persji w niejasnych okolicznościach objął Dariusz I z rodu Achemenidów. Przyjął on tytuł króla królów. Nowy władca dokonał reformy państwa, podzielił je na satrapiesatrapiasatrapie. Stojący na ich czele satrapowie trzymali pieczę nad zbieraniem podatków, później zaś także dowodzili wojskiem. Z kolei specjalni urzędnicy królewscy kontrolowali satrapów. Królowie perscy ze zbieranych podatków uzyskiwali ogromne wpływy.

Jednym z ważniejszych starożytnych imperiów bliskowschodnich był Egipt – potężne państwo położone w północno‑wschodniej Afryce w dolinie i delcie Nilu. Jego historia obejmuje ponad 2,5 tys. lat. Początki państwa sięgają 3000 r. p.n.e., kiedy nastąpił podbój Dolnego Egiptu przez Górny Egipt. Menes, pierwszy władca całego Egiptu, był założycielem pierwszej dynastii. Dziś dzieje starożytnego Egiptu dzielimy na okresy panowania poszczególnych dynastii. Z okresów tych składają się większe epoki: okres wczesnodynastyczny (XXX–XXVII w. p.n.e.), Stare Państwo (XXVII–XXII w. p.n.e.), Średnie Państwo (XXI–XVIII w. p.n.e.), Nowe Państwo (XVI–XI w. p.n.e.) oraz okres późny (od VII w. p.n.e., od podboju Egiptu najpierw przez Asyrię w drugiej połowie VII w. p.n.e., później przez Persję w 525 r. p.n.e., do 332 r. p.n.e.).

Sakralny charakter władzy starożytnych imperiów bliskowschodnich

R15RjRPQLgTZm1

Na zdjęciu znajduje się kamienny pomnik faraona siedzącego na tronie oraz poddanego klęczącego przed nim. Faraon ma długą wąską brodę i ogromna koronę na głowie. Poddany trzyma w rękach okrągłe przedmioty. Pomnik znajduje się w muzeum we wnęce. Na ścianie za pomnikiem znajdują się napisy zapisane pismem łacińskim i arabskim.

W starożytności najczęściej spotykaną formą organizacji politycznej była monarchia, czyli rządy jednego człowieka (z gr. monos – jedyny, sam, pojedynczy; archos – władca). Wykształciła się ona w różnych cywilizacjach i niezależnie od warunków wszędzie miała podobne cechy. Podstawą instytucji monarchy – króla, cesarza lub faraona – i jego główną cechą była świętość, rozumiana jako bliski i bezpośredni kontakt z bóstwem. Czasem monarsze przypisywano wręcz boską naturę albo pochodzenie od bóstwa. W ten sposób władca nie tylko był wywyższony ponad zwyczajnych śmiertelników, lecz także sprowadzał na nich przychylność sił nadprzyrodzonych oraz zapewniał światu właściwy porządek, gdyż wierzono, że bez króla porządek ten przemieniłby się w chaos. CharyzmacharyzmaCharyzma monarsza, przechodząc z ojca na syna, stawała się własnością całego rodu – dynastii.

Święty majestat monarchy pojmowany bywał różnie. W Egipcie faraona uważano za boga, czasem za syna bożego lub ziemskie wcielenie bóstwa. U Sumerów władcy miast‑państw byli jednocześnie królami i najwyższymi kapłanami sprawującymi kult głównego boga czczonego w danym mieście. Natomiast królów Izraela wskazywał Jahwe, bóg Hebrajczyków, co podkreślano ceremonią namaszczenia poświęconym olejem (pomazania), która czyniła monarchę pomazańcem, czyli wybrańcem Boga.

Królowie starożytni najczęściej dysponowali ogromną władzą. Dzięki daninom pobieranym od ludności mogli utrzymywać potężny dwór i stałą armię, wznosić świątynie. Szczególny podziw budzą możliwości organizacyjne egipskich faraonów. Władcy i ich urzędnicy, pomimo mizernych środków technicznych, zdołali zatrudnić dziesiątki tysięcy Egipcjan przy budowie piramid i skutecznie utrzymać kontrolę nad tak potężnym przedsięwzięciem. Równie wielkiego wysiłku wymagało sprawne zarządzanie całością egipskiego systemu irygacyjnego.

Typy religii starożytnego Bliskiego Wschodu: politeizm

Egipską religię charakteryzował politeizmpoliteizmpoliteizm. Obserwując wizerunki bogów w sztuce egipskiej, można dostrzec ewolucję wyobrażeń na ich temat. Pierwotnie Egipcjanie wierzyli, że bóstwa przejawiają się w różnych zjawiskach naturalnych, takich jak słońce, niebo czy pustynia. Na tej podstawie ukształtował się system politeistyczny: mieszkańcy Egiptu czcili wielu bogów, których z czasem zaczęli identyfikować ze zwierzętami. Następny etap przekształceń poglądów religijnych polegał na przypisywaniu bóstwom wyglądu ludzkiego i zwierzęcego jednocześnie, np. Horusa, boga nieba, przedstawiano w ludzkim ciele, ale z głową sokoła. Nadanie bóstwom cech ludzkich oznaczało częściową antropomorfizacjęantropomorfizacjaantropomorfizację bogów.

R1LXx8kWMQwaH

Ilustracja przedstawia złotą grobową maskę faraona. Maska doskonale oddaje rysy twarzy młodego mężczyzny, o pociągłej twarzy, wąskich, migdałowatych oczach, wyrazistych brwiach, kształtnym nosie i wydatnych ustach. Głowa przyozdobiona jest charakterystyczną chustą w niebiesko‑złote pasy (nemes). Na czole maski umieszczony jest królewski ureusz - głowa kobry i sępa. Do twarzy przyczepiona jest sztuczna zapleciona broda z zagiętym do góry końcem.

R1Ov83wvel4j7

Zdjęcie przedstawia dwóch mężczyzn pochylonych nad otwartym kamiennym sarkofagiem, w którym umieszczona jest mumia faraona, Sarkofag umieszczony jest na drewnianej palecie leżącej wewnątrz kamiennego pomieszczenia.

RwpLvlJgDfG7j

Ilustracja przedstawia plan grobowca Tutanchamona. Składał się on z wielu pomieszczeń, a prowadził do niego długi korytarz i schody.

R1Q9MdqyoUhR2

Trójwymiarowy model przedstawia grobowiec Tutanchamona. Składał się on z kilku pomieszczeń a prowadził do niego długi korytarz oraz schody.

RPZQsZrApLU4N

Na czarno‑białym zdjęciu znajduje się mumia Tutanchamona. Jest to bardzo mocno wyschnięte ciało człowieka. Faraon ma założone ręce. Zdjęcie zostało wykonane z góry.

Rozbudowany system wierzeń religijnych pociągał za sobą bogate formy kultu. Aby wywiązać się z obowiązku zapewnienia powodzenia całej społeczności, faraonowie budowali świątynie i organizowali uroczystości religijne. Chcieli w ten sposób zyskać przychylność bogów. Ludzie wyznaczeni przez władców do opieki nad świątyniami z czasem stworzyli odrębną warstwę kapłańską. Bogate nadania dla sanktuariów i ogromna wiedza kapłanów powodowały, że zyskali oni znaczny wpływ na faraonów, a nawet zaczęli kontrolować ich poczynania.

RMt8anterdwwM

Na zdjęciu znajdują się kolorowe starożytne egipskie malowidła. Przedstawiają one ludzi składających ofiary bogom oraz faraonowi. Pod przedstawioną sceną znajdują się liczne hieroglify.

Wierzenia Egipcjan sprawiły, że jedną z ich najważniejszych trosk stało się zapewnienie sobie godziwego losu po śmierci. Wierzono, że człowiek staje wtedy przed sądem boskim, który ocenia jego dokonania i uczynki. Właśnie z myślą o pośmiertnej egzystencji zmarłego mumifikowano jego ciało, a grobowiec wyposażano w przedmioty codziennego użytku. Najokazalsze grobowce – w formie piramid – kazali dla siebie wznieść faraonowie III i IV dynastii (III tysiąclecie p.n.e.). Stały się one pomnikami władców egipskich i ich sanktuariami.

Religia Hebrajczyków

Według tradycji biblijnej wspólnota Izraelitów wzięła swój początek od Abrahama. Potomkowie patriarchy wyemigrowali do Egiptu, tam rozrodzili się i przekształcili w naród. Gdy Hebrajczycy zaczęli być prześladowani przez Egipcjan, przekaz Biblii mówi, że opuścili Egipt pod wodzą Mojżesza i powędrowali do Kanaanu, który został im podarowany przez Boga Jahwe jako Ziemia Obiecana. Z Bożą pomocą Izraelici dokonali podboju tego kraju.

Rt0D8WfU80U6w

Mapa przedstawia starożytny Kanaan. Wtedy w tym regionie znajdowały się takie miasta jak Gaza, Beer‑Szeba, Betlejem, Hebron, Jerozolima, Jerycho, Gezer, Jaffa, Askalon, Nazaret, Megiddo, Jezereel, Samaria oraz Betszean. Kanaan zamieszkiwały takie plemiona jak Filistyni, na wschód od Morza Martwego Moabici, na północ od Nazaretu Filistyni i na wschód Jeziora Galilejskiego Aramejczycy.

Według przekazu ksiąg biblijnych tak przedstawiają się początki ludu Izraelitów. Współcześni badacze dziejów starożytnego Izraela nie znają innych źródeł potwierdzających wędrówkę z Egiptu i podbój Kanaanu. Istnieją zaś dowody, że niektóre plemiona hebrajskie były częścią autochtonicznej ludności kananejskiej. Proces tworzenia przez Hebrajczyków bogatej i rozbudowanej tradycji ustnej oraz historycznej trwał przez całe I tysiąclecie p.n.e. Jest on znakomitym świadectwem budowy ponadplemiennej wspólnoty i cechą starożytnej cywilizacji hebrajskiej. Podobnie jak wiele innych ludów Hebrajczycy przekazywali swoje tradycje w sposób, który umacniał ich jako grupę i stworzył głębokie więzi.

R2cCxFIXvxnlj

Na zdjęciu znajduje się makieta Świątyni w Jerozolimie. Jest to ogromna biała masywna budowla wokół której znajduje się plac otoczony wysokim murem.

RgKCZoBcVwcKL

Na zdjęciu znajduje się makieta Drugiej Świątyni. Jest to masywna budowla o grubych murach i z dużym placem, na którym znajduje się główna część świątyni o pozłacanych ścianach. W oddali znajdują się zabudowania Jerozolimy.

RGJ28XmHfPUb7

Obraz przedstawia rekonstrukcję Świątyni Jerozolimskiej. Jest to ogromny masywny budynek z dwoma ozdobnymi ciemnymi kolumnami stojącymi obok wejścia. Nad wejściem znajduje się oko w trójkącie. Na placu przed świątynią chodzą ludzie.

Początkowo Hebrajczycy, tak jak inne ludy starożytne, czcili swoje bóstwo plemienne. Ślady różnych kultów można odnaleźć w księgach biblijnych. Z czasem na pierwszy plan wysunął się kult boga o imieniu Jahwe. Jerozolimskie wzgórze Syjon w południowym królestwie Judy stało się ważnym ośrodkiem kultu. Księgi biblijne przedstawiają Jahwe jako wiecznego i wszechmocnego stworzyciela wszechświata, pana życia ludzkiego i całej natury, rządzącego historią (czasem) i poruszającego wszystkimi jej mechanizmami.

Według wyznawców Jahwe wspólnota Hebrajczyków wyrastała z przymierza zawartego przez Boga z protoplastą narodu – Abrahamem. Gdy Izraelici znaleźli się w niewoli egipskiej, Bóg powołał Mojżesza, który wyprowadził naród żydowski z Egiptu. Od tego czasu wszyscy potomkowie Abrahama mieli czcić wyłącznie Jahwe. On zaś w zamian czynił Izrael swoim narodem wybranym. Wyznawcy Jahwe wierzyli, że ich Bóg dał Izraelitom Torę, czyli Prawo (tak w języku hebrajskim nazywa się pięć pierwszych ksiąg Biblii), i wymaga, aby ludzie przestrzegali jego nakazów. Dla tych, którzy okazywali posłuszeństwo, nagrodą miało być powodzenie w życiu, a na krnąbrnych i złych Jahwe zsyłał okrutne i spektakularne kary. Dzieje przymierza narodu wybranego z Bogiem spisane zostały w tekstach, które utworzyły zbiór Tanach (w tradycji żydowskiej), po grecku zwany Biblią, czyli Księgami. Biblia stała się świętą księgą religii żydowskiej, a później chrześcijaństwa.

Ciekawostka

Początki Izraela w tradycji biblijnej

R1XHbUMSIbGNV1

Obraz przedstawia Saula siedzącego na tronie. Jest ubrany w kolorowe szaty i ogromny turban. Ma długą ciemną brodę. W prawej ręce trzyma długą ciemną laskę. Obok niego siedzi Dawid. Gra on na harfie. Jest ubrany w pomarańczową koszulę. Ma krótkie kręcone brązowe włosy.

W Biblii najdawniejsze królestwo izraelskie przedstawiano jako potężne państwo, które objęło swoim zasięgiem wszystkich Hebrajczyków. Pierwszym królem Izraela, wybranym w związku z zagrożeniem ze strony sąsiedniego ludu Filistynów, został Saul. Po Saulu władzę objął Dawid, niewątpliwie najwspanialszy bohater starożytnej literatury hebrajskiej. Tradycja jemu właśnie przypisała ustanowienie stolicy Izraela w Jerozolimie. Umierając, Dawid przekazał władzę swemu synowi, Salomonowi, który dla starożytnych Izraelitów uosabiał ideał mądrego króla, nastawionego do sąsiadów pokojowo i zapewniającego krajowi dobrobyt. Zgodnie z tradycją w połowie X w. p.n.e. Salomon zbudował pierwszą Świątynię Jerozolimską. Po jego śmierci, według biblijnego przekazu, nastąpił podział królestwa na dwie części: Izrael (państwo północne) i Judę ze stolicą w Jerozolimie. Zgodnie z biblijną chronologią rozpad pierwotnej monarchii dokonał się w X w. p.n.e. Niektórzy współcześni historycy mają jednak poważne wątpliwości, czy potężne państwo Dawida i Salomona w ogóle istniało. Prawdopodobnie królestwa Izraela i Judy powstały niezależnie od siebie. Według niektórych badaczy tradycja ich pierwotnej jedności ukształtowała się zapewne dopiero w okresie odrodzenia państwowości żydowskiej w II w. p.n.e.

Autorzy ksiąg biblijnych, dążąc do ugruntowania kultu Jahwe, w mistrzowski sposób posługiwali się tradycją historyczną. Najsławniejsi królowie Izraela – Dawid i Salomon – zostali przedstawieni w Biblii jako wyznawcy Boga Jedynego. Także późniejsi władcy Judy i Izraela oceniani byli pod kątem ich stosunku do Jahwe. Jahwistyczna wizja genezy i historii narodu wybranego oraz zasada ostatecznego odseparowania Jahwe od innych bogów (co doprowadziło później do rygorystycznego ich wykluczenia) ukształtowały się zapewne już po upadku obu królestw hebrajskich. W 722 r. p.n.e. Asyryjczycy zajęli Samarię, stolicę Izraela (królestwa północnego), a w 586 r. p.n.e. król Babilonu Nabuchodonozor zdobył Jerozolimę, zniszczył miasto i pierwszą Świątynię Jerozolimską. Według tradycji żydowskiej Hebrajczycy zostali uprowadzeni w niewolę babilońską. Zapewne dopiero wówczas narodził się konsekwentny monoteizm. Kult Jahwe umożliwił wygnańcom zachowanie własnej tożsamości i scementował ich wspólnotę. Gdy pół wieku później król perski Cyrus Wielki, zdobywca Babilonu i całej Mezopotamii, zezwolił Izraelitom na powrót do Judei, wznieśli oni w Jerozolimie drugą Świątynię. Jerozolima stała się też stolicą perskiej satrapii Syria. Tereny Palestyny należały odtąd do satrapii Syria.

RO93TXY9DR18i

Na zdjęciu znajduje się ściana płaczu w Jerozolimie. Stoi przed nią kilkaset osób. Z boku tłumu na maszcie powiewa flaga Izraela. W oddali widoczny jest meczet Al Aksa ze swoją złota kopułą, minaret oraz liczne budynki miasta.

Geneza zorganizowanego, kapłańskiego kultu Boga Jedynego, podobnie jak dzieje Izraela, stała się elementem tradycji, opowiadającej o początkach narodu żydowskiego. W trakcie wędrówki Izraelitów przez pustynię Aaron, brat Mojżesza, został wyświęcony na pierwszego arcykapłana. Do pomocy w sprawowaniu kultu przydzielono mu Lewitów. Potomkowie Aarona dziedziczyli po nim urząd arcykapłański. Jednakże co pewien czas, zwłaszcza gdy lud Izraela porzucał kult Jahwe, Bóg powoływał proroków, którzy przekazywali Hebrajczykom Jego słowa i starali się nawrócić rodaków na dobrą drogę. Wielu z nich, głównie w chwilach poważnego zagrożenia, przepowiadało nadejście Mesjasza (hebr. Māszīach – dosłownie: namaszczony), Syna Bożego i jednocześnie potomka królewskiego rodu Dawida, który przywróci Izraelowi dawną świetność.

Perski dualizmdualizmdualizm religijny

W I tysiącleciu p.n.e. w Iranie zamieszkiwanym przez indoeuropejski lud Persów działał prorok Zaratustra (gr. Zoroaster). Nauczał on, że wszystko, co dzieje się na świecie, jest konsekwencją walki między dwoma bogami: dobrym Ormuzdem (Ahuramazdą) i złym Arymanem. Każdy człowiek powinien więc postępować sprawiedliwie, aby wspomóc Ormuzda i przyczynić się do zwycięstwa dobra nad złem. Ze swego postępowania dusza ludzka miała być po śmierci rozliczana przez dobrego boga: sprawiedliwi mieli trafić do raju, a źli – zostać strąceni w otchłań.

Słownik

Słowa kluczowe

Nabuchodonozor, Jerozolima, Cyrus Wielki, Babilon, Asyria, Medowie, Persja, Żydzi, politeizm, monoteizm, starożytny Wschód, cywilizacje starożytnego Bliskiego Wschodu

Bibliografia

J. Zabłocka, T. Zawadzki, Wybór źródeł do historii starożytnego Wschodu, Poznań 1966.

A. Ziółkowski, Historia powszechna. Starożytność, Warszawa 2010.

Ł. Niesiołowski‑Spano, K. Stebnicka, Historia Żydów w starożytności, Warszawa 2020.

P. Iwaszkiewicz, Władcy i wodzowie starożytności. Słownik, Warszawa 1998.