Przeczytaj
Nie znamy całej Poetyki Arystotelesa
Poetyka to dzieło, które nie przetrwało w oryginale. Współcześnie posiadamy zapiski Arystotelesa w formie, która została uwieczniona dopiero w średniowieczu (najstarsza kopia pochodzi z XI w.). Wszystko wskazuje na to, że istniały dwie księgi tego dzieła, z których znamy tylko tę dotyczącą tragedii i eposu, natomiast część na temat komedii zaginęła. Poetyka jest jedynie zespołem uwag, które były zapewne rozwijane przez greckiego uczonego podczas dysput i wykładów. Tym niemniej Poetyka okazała się jednym z najważniejszych tekstów teoretycznoliterackich w dziejach ludzkości.
Znajomość Poetyki Arystotelesa
W starożytności dzieło Arystotelesa nie należało do dobrze znanych. Inne prace tego uczonego, dotyczące np. matematyki, przyrodoznawstwa, filozofii czy retoryki, czytano i komentowano chętniej. Natomiast Poetyka miała ogromny wpływ na pisarzy począwszy od XVI w., aż do XVIII w. Pomógł w tym fakt, że w 1498 r. po raz pierwszy wydrukowano ten traktat w tłumaczeniu na łacinę. Czytając tragedie i komedie powstałe w epokach renesansu, baroku czy oświecenia, należy pamiętać, że ich autorzy znali, choć nie zawsze respektowali zalecenia greckiego teoretyka literatury.
Autor traktatu zawarł w nim nakazy i zakazy dotyczące zasad tworzenia – jego dzieło zalicza się do tzw. poetyk normatywnych, czyli takich, które narzucają twórcom normy stylistyczne i kompozycyjne utworów, tym samym wyraźnie ograniczając swobodę artysty. Dominuje w tekście Arystotelesa funkcja impresywna, jednoznacznie wskazująca na to, czego oczekuje zwłaszcza od dramaturgów i epików.
Od XIX w. Poetyka nie tyle oddziałuje na twórców, co sama jest przedmiotem badań. Teoretycy i historycy literatury czytają tekst Arystotelesa, by ustalić, jak on oraz inni Grecy pojmowali istotę i sens literatury.
Poetyki przed Arystotelesem
Arystoteles nie wymyślił teorii literatury jako dyscypliny. Uwagi o tym, czym jest twórczość, pojawiały się już przed nim. Najpierw formułowali je jednak praktycy, czyli sami pisarze. Tego typu obserwacje można znaleźć choćby w eposach Homera, który twierdził np., że celem poezji jest dawanie odbiorcom przyjemności. Szczególne znaczenie dla rozważań nad sztuką mają dialogi Platona, nauczyciela Arystotelesa. Łatwo można w nich dostrzec niechęć filozofa do artystów. Platon uważał, że twórcy mają negatywny wpływ na wychowanie młodzieży. Krytyka nie wynikała jedynie z pobudek dydaktycznych, ale przede wszystkim z filozofii.
Poetyka Arystotelesa jako podręcznik teorii literatury
Arystoteles nie podzielał poglądów swego nauczyciela na temat literatury. Własne opinie zawarł w różnych tekstach, ale najwięcej uwag zamieścił w Poetyce. Podzielona na 26 niewielkich rozdziałów rozprawa podejmuje różne zagadnienia związane ze sztuką. Znajdująca się we wstępie zapowiedź, że autor dokładnie omówi kwestię odmian, składników i budowy utworu lirycznego, nie została w pełni zrealizowana. Z dzieła można się natomiast dowiedzieć, jak Arystoteles postrzegał tragedię i porównywany z nią epos. W rozważaniach padają tytuły konkretnych dzieł (np. Iliady i Odysei Homera oraz Króla Edypa Sofoklesa), jednak grecki myśliciel nie miał zamiaru poprzestać na analizie i interpretacji poszczególnych utworów, a raczej zająć się zagadnieniami teoretycznymi: przedstawiając je, zastanawiał się, jak powinna wyglądać tragedia w ogóle, jacy bohaterowie powinni w niej występować, jakie wydarzenia należy ukazywać widzom itd. Teoria literaturyTeoria literatury nie koncentruje się na tekście określonego autora, lecz wychodząc od konkretnych faktów literackich, zajmuje się ogólnymi prawidłowościami rządzącymi dziełem literackim.
Sztuka to naśladowanie
Podstawą rozważań Arystotelesa jest przekonanie, że sztuka ma charakter mimetyczny. W języku greckim mimesismimesis oznacza podobieństwo, naśladowanie. Różne dziedziny sztuki posługują się odmiennymi środkami, np. muzyka – melodią i rytmem, taniec – rytmem, poezja – słowem, ale odtwarzają, naśladują ludzi, przedmioty, sytuacje. Arystoteles wskazuje, że dzieje się tak również w przypadku poezji, epiki i dramatu, ustalając przy tym podział literatury na rodzaje.
Poświęcając wiele miejsca naśladowczemu charakterowi sztuki, Arystoteles nie zgadza się z Platonem, który widział w tym dowód na nieprzydatność dokonań artystów. Według autora Poetyki naśladowanie natury nie polega na wiernym kopiowaniu tego, co już jest. Natura jest aktywna, np. „tworząc” rośliny. Artysta, naśladując naturę, powinien wykazywać się samodzielnością i kreować własny świat przedstawiony. Tym, co go ogranicza, jest tylko konieczność formowania takiej literackiej rzeczywistości, która zachowuje zasadę prawdopodobieństwa.
Cytaty
PoetykaSztuka poetycka, jak się zdaje, swe powstanie zawdzięcza głównie dwu przyczynom tkwiącym głęboko w naturze ludzkiej. Instynkt naśladowczy jest bowiem przyrodzony ludziom od dzieciństwa i tym właśnie człowiek różni się od innych zwierząt, że jest istotą najbardziej zdolną do naśladowania. Przez naśladowanie zdobywa podstawy swej wiedzy, a dzieła sztuk naśladowczych sprawiają mu prawdziwą przyjemność.
Potwierdzają to fakty naszego doświadczenia. Są przecież takie rzeczy, jak np. wygląd najbardziej nieprzyjemnych zwierząt czy trupów, na które patrzymy z uczuciem przykrości, z przyjemnością natomiast oglądamy ich szczególnie wiernie wykonane podobizny. A wynika to stąd, że poznanie sprawia najwyższą przyjemność nie tylko filozofom, lecz również wszystkim ludziom. Ci ostatni korzystają jednak z tego w niewielkim stopniu. […]
Skoro wrodzony jest nam instynkt naśladowczy oraz poczucie melodii i rytmu […], dlatego ci, którzy pierwotnie byli z natury najbardziej uzdolnieni w tym kierunku, doskonaląc stopniowo swą sztukę dali początek poezji ze swych improwizacji.
PoetykaZ dotychczasowych rozważań jasno wynika, że zadanie poety polega nie na przedstawieniu wydarzeń rzeczywistych, lecz takich, które mogłyby się zdarzyć, przy czym ta możliwość opiera się na prawdopodobieństwie i konieczności. Historyk i poeta różnią się przecież nie tym, że jeden posługuje się prozą, a drugi wierszem […]. Różnią się oni natomiast tym, że jeden mówi o wydarzeniach, które miały miejsce w rzeczywistości, a drugi o takich, które mogą się wydarzyć. Dlatego też poezja jest bardziej filozoficzna i poważna niż historia; poezja wyraża to, co ogólne, historia natomiast to, co jednostkowe. Przez „ogólne” rozumiem to, że jakaś postać będzie coś takiego mówić i czynić, co jest zgodne z prawdopodobieństwem lub koniecznością, do czego właśnie dąży poezja […].
PoetykaPoeta powinien przedstawiać raczej zdarzenia niemożliwe, lecz prawdopodobne niż możliwe, ale nieprawdopodobne. Nie powinien natomiast układać fabuły z elementów sprzecznych z rozumem, i o ile to możliwe, nie wprowadzać ich w ogóle, a jeśli już, to poza właściwą fabułą, jak np. w Edypie, gdzie bohater nie zna okoliczności śmierci LajosaLajosa.
PoetykaSkoro zatem poeta jest naśladowcą podobnie jak malarz i rzeźbiarz, jego naśladowcza twórczość musi z natury rzeczy dotyczyć jednego z trzech przedmiotów: albo rzeczywistości takiej, jaka była lub jest (realnej), albo takiej, o jakiej się mówi lub myśli, że jest (pomyślanej), albo takiej, jaka powinna być (idealnej). Środkiem wyrażenia tego przedmiotu jest natomiast język poetycki […]. Zupełnie odmienna jest przy tym zasada poprawności w sztuce poetyckiej niż np. w polityce lub jakiejś innej sztuce. W sztuce poetyckiej istnieje możliwość popełnienia dwojakiego rodzaju błędu. Jeden rodzaj dotyczy istoty samej sztuki, drugi – spraw dla sztuki przypadkowych. Jeśli więc poeta podjął się naśladowania, lecz nie przeprowadził go należycie ze względu na swą nieudolność, popełnia błąd istotny dla sztuki poetyckiej. Jeśli natomiast przedstawi coś niewłaściwie, jak np. konia, który podnosi jednocześnie obie prawe nogi […], jego błąd nie dotyczy sztuki poetyckiej.
Mówi się: poeta popełnił błąd, ponieważ przedstawił rzeczy niemożliwe. Tymczasem jest to dopuszczalne, jeśli dzięki temu osiągnie cel właściwy sztuce [...], jeśli więc z tego względu ta czy inna część utworu wywrze silniejsze wrażenie. [...] Jeśli natomiast ten sam cel można byłoby osiągnąć zgodnie z istniejącymi w tym względzie zasadami sztuki, błąd nie byłby uspra‑wiedliwiony. O ile to bowiem możliwe, należy w ogóle wystrzegać się błędów. Z kolei trzeba rozpatrzyć, jakiego rodzaju jest to błąd, czy dotyczy on istoty sztuki poetyckiej, czy też rzeczy przypadkowych. Mniejszy to przecież błąd, jeśli artysta nie wie, że sarna nie ma rogów, niż jeśli ją przedstawi w sposób nienaśladowczynienaśladowczy.
Słownik
nastawienie aktu mowy na odbiorcę; najbardziej wyrazistym wykładnikiem tej funkcji są formy gramatyczne wołacza i trybu rozkazującego
(gr.) – naśladowanie rzeczywistości w sztuce; kategoria antycznej estetyki zalecająca, aby między dziełem a światem wobec niego zewnętrznym zachodziła relacja prawdopodobieństwa
dział wiedzy o literaturze omawiający ogólne zasady, prawidłowości tworzenia i odbioru literatury; gałąź nauki obejmująca dociekania nad prawidłowościami strukturalnymi i ewolucyjnymi literatury