Poetyka to dzieło, które nie przetrwało w oryginale. Współcześnie posiadamy zapiski Arystotelesa w formie, która została uwieczniona dopiero w średniowieczu (najstarsza kopia pochodzi z XI w.). Wszystko wskazuje na to, że istniały dwie księgi tego dzieła, z których znamy tylko tę dotyczącą tragedii i eposu, natomiast część na temat komedii zaginęła. Poetyka jest jedynie zespołem uwag, które były zapewne rozwijane przez greckiego uczonego podczas dysput i wykładów. Tym niemniej Poetyka okazała się jednym z najważniejszych tekstów teoretycznoliterackich w dziejach ludzkości.

Znajomość Poetyki Arystotelesa

ReSE0CzZvbiys1

Zdjęcie przedstawia popiersie Arystotelesa. Wykonane jest z białego marmuru. Arystoteles przedstawiony jest jako dojrzały mężczyzna. Ma gęste włosy zaczesane na czoło i twarz. Jego twarz okala gęsta broda. Na ramionach ma togę.

W starożytności dzieło Arystotelesa nie należało do dobrze znanych. Inne prace tego uczonego, dotyczące np. matematyki, przyrodoznawstwa, filozofii czy retoryki, czytano i komentowano chętniej. Natomiast Poetyka miała ogromny wpływ na pisarzy począwszy od XVI w., aż do XVIII w. Pomógł w tym fakt, że w 1498 r. po raz pierwszy wydrukowano ten traktat w tłumaczeniu na łacinę. Czytając tragedie i komedie powstałe w epokach renesansu, baroku czy oświecenia, należy pamiętać, że ich autorzy znali, choć nie zawsze respektowali zalecenia greckiego teoretyka literatury.
Autor traktatu zawarł w nim nakazy i zakazy dotyczące zasad tworzenia – jego dzieło zalicza się do tzw. poetyk normatywnych, czyli takich, które narzucają twórcom normy stylistyczne i kompozycyjne utworów, tym samym wyraźnie ograniczając swobodę artysty. Dominuje w tekście Arystotelesa funkcja impresywna, jednoznacznie wskazująca na to, czego oczekuje zwłaszcza od dramaturgów i epików.
Od XIX w. Poetyka nie tyle oddziałuje na twórców, co sama jest przedmiotem badań. Teoretycy i historycy literatury czytają tekst Arystotelesa, by ustalić, jak on oraz inni Grecy pojmowali istotę i sens literatury.

Poetyki przed Arystotelesem

RDvNLXIxzHxFI1

Obraz przedstawia scenę rodzajową. Na dworze, w pobliżu antycznych kolumn i oliwnego drzewa znajduje się siedmioosobowa grupa. Są tu sami mężczyźni. Cześć z nich siedzi, część stoi. Zajęci są rozmową. Gestykulują.

Arystoteles nie wymyślił teorii literatury jako dyscypliny. Uwagi o tym, czym jest twórczość, pojawiały się już przed nim. Najpierw formułowali je jednak praktycy, czyli sami pisarze. Tego typu obserwacje można znaleźć choćby w eposach Homera, który twierdził np., że celem poezji jest dawanie odbiorcom przyjemności. Szczególne znaczenie dla rozważań nad sztuką mają dialogi Platona, nauczyciela Arystotelesa. Łatwo można w nich dostrzec niechęć filozofa do artystów. Platon uważał, że twórcy mają negatywny wpływ na wychowanie młodzieży. Krytyka nie wynikała jedynie z pobudek dydaktycznych, ale przede wszystkim z filozofii.

Poetyka Arystotelesa jako podręcznik teorii literatury

Arystoteles nie podzielał poglądów swego nauczyciela na temat literatury. Własne opinie zawarł w różnych tekstach, ale najwięcej uwag zamieścił w Poetyce. Podzielona na 26 niewielkich rozdziałów rozprawa podejmuje różne zagadnienia związane ze sztuką. Znajdująca się we wstępie zapowiedź, że autor dokładnie omówi kwestię odmian, składników i budowy utworu lirycznego, nie została w pełni zrealizowana. Z dzieła można się natomiast dowiedzieć, jak Arystoteles postrzegał tragedię i porównywany z nią epos. W rozważaniach padają tytuły konkretnych dzieł (np. Iliady i Odysei Homera oraz Króla Edypa Sofoklesa), jednak grecki myśliciel nie miał zamiaru poprzestać na analizie i interpretacji poszczególnych utworów, a raczej zająć się zagadnieniami teoretycznymi: przedstawiając je, zastanawiał się, jak powinna wyglądać tragedia w ogóle, jacy bohaterowie powinni w niej występować, jakie wydarzenia należy ukazywać widzom itd. Teoria literaturyteoria literaturyTeoria literatury nie koncentruje się na tekście określonego autora, lecz wychodząc od konkretnych faktów literackich, zajmuje się ogólnymi prawidłowościami rządzącymi dziełem literackim.

Sztuka to naśladowanie

R19fTDxUrFWHM1

Obraz przedstawia fragment fresku naściennego. Widoczne są na nim dwie męskie postacie. Są zwrócone w kierunku widza. Stojący po prawej stronie widza mężczyzna jest młody. Ma gęste, ciemne włosy i brodę. Spowity jest długą szatą. W lewej ręce trzyma dużą księgę. Prawą rękę ma lekko uniesioną. Jego głowa zwrócona jest na stojącego obok niego (po lewej stronie obrazu) starszego mężczyznę. Mężczyzna jest siwowłosy. Ma długą, siwą brodę. Jest również ubrany w długie szaty. Trzyma w lewej ręce dużą księgę. Prawą rękę ma wzniesioną do góry. Wskazującym palcem pokazuje na niebo.

Podstawą rozważań Arystotelesa jest przekonanie, że sztuka ma charakter mimetyczny. W języku greckim mimesismimesismimesis oznacza podobieństwo, naśladowanie. Różne dziedziny sztuki posługują się odmiennymi środkami, np. muzyka – melodią i rytmem, taniec – rytmem, poezja – słowem, ale odtwarzają, naśladują ludzi, przedmioty, sytuacje. Arystoteles wskazuje, że dzieje się tak również w przypadku poezji, epiki i dramatu, ustalając przy tym podział literatury na rodzaje.

Poświęcając wiele miejsca naśladowczemu charakterowi sztuki, Arystoteles nie zgadza się z Platonem, który widział w tym dowód na nieprzydatność dokonań artystów. Według autora Poetyki naśladowanie natury nie polega na wiernym kopiowaniu tego, co już jest. Natura jest aktywna, np. „tworząc” rośliny. Artysta, naśladując naturę, powinien wykazywać się samodzielnością i kreować własny świat przedstawiony. Tym, co go ogranicza, jest tylko konieczność formowania takiej literackiej rzeczywistości, która zachowuje zasadę prawdopodobieństwa.

Cytaty

Słownik