Państwo demokratyczne

Współczesne państwo demokratyczne może funkcjonować jedynie z poszanowaniem określonych przez politologów zasad.

Suwerenność narodu

Zasada suwerenności naroduzasada suwerenności naroduZasada suwerenności narodu jest fundamentalną zasadą ustrojową państwa demokratycznego, zapisaną we wszystkich konstytucjach. Rozumie się przez nią nieograniczoną, najwyższą władzę narodu, przejawiającą się w decydowaniu i ostatecznie rozstrzygającą. Oznacza ona współcześnie, że władza państwowa pochodzi od narodu. Zasada suwerenności narodu określa więc cele władz państwowych i znajduje swoją praktyczną realizację w zgodności rozstrzygnięć organów państwowych z oczekiwaniami społecznymi. Stwierdzenie, że władza należy do narodu, urzeczywistniane jest za pomocą dwóch form demokracji: bezpośredniej i pośredniej.

Społeczeństwo uczestniczące w wyborach ma wpływ na skład organów sprawujących władzę. W drodze wyborów wyłaniane są przede wszystkim parlamenty, głowa państwa w republikach (zwłaszcza prezydenckich), organy przedstawicielskie czy organy samorządu lokalnego.

Wybory w państwie demokratycznym opierają się na zasadach:

Systemy wyborcze

Większościowy system wyborczy polega na tym, że mandaty otrzymuje tylko ta partia, która zebrała określoną prawem większość głosów w danym okręgu. Okręgi wyborcze są najczęściej jednomandatowe, a każda z partii w okręgu wystawia tylko jednego kandydata i wyborca oddaje swój głos na kandydata z danej partii.

Proporcjonalny system wyborczy ma za cel podział mandatów między partie odpowiednio do liczby głosów zebranych przez każdą z nich. Może być stosowany tylko wtedy, gdy występują okręgi wielomandatowe oraz gdy partie polityczne przystępują do wyborów z własnymi listami kandydatów. Zaletą tego systemu jest to, że każda partia ma tylu posłów w parlamencie, ilu proporcjonalnie zebrała zwolenników wśród wyborców. Wadą jest fakt, że system ten sprzyja rozbiciu parlamentarnemu i wymaga tworzenia koalicji. Tworzone na tej podstawie rządy są często mało stabilne. Konstytucje współczesnych państw przekazują władzę suwerenną, tj. najwyższą – niezależną i niepodzielną – narodowi. Jest to podstawowa zasada demokracji, czyli skupienie pełni władzy zwierzchniej w rękach narodu. Do sprawowania władzy nie jest więc upoważniona żadna grupa czy organizacja społeczna (np. partia polityczna), ponieważ władza sprawowana przez te podmioty ma jedynie charakter wtórny. Decydujący głos ma więc naród, który przez odpowiednie formy prawne – w drodze wyboru dokonanego w sposób wolny i nieskrępowany – może wpływać na skład i kształt władz państwowych. Próba przejęcia władzy przez organizacje społeczne czy polityczne byłaby zamachem na demokrację. W różnych krajach prawo suwerena do współdecydowania, a tym samym uczestnictwa w sprawowaniu władzy, jest inne. Opiera się ono przede wszystkim na instytucji referendum, inicjatywy ludowej i weta ludowego.

Narzędzia demokracji bezpośredniej

Pluralizm polityczny

Pluralizm politycznypluralizm politycznyPluralizm polityczny stwarza prawne i rzeczywiste możliwości organizowania się obywateli, aby realizować cele polityczne. Najpełniejszym i najistotniejszym jego wyrazem jest prawo do opozycji, obejmujące możność prezentowania punktów widzenia alternatywnych wobec podejmowanych decyzji i uprawnienie do ich kwestionowania. Pluralizm (różnorodność w wielości) odnosi się również do swobody zakładania partii politycznych, formowania grup interesu oraz niezależności środków masowego przekazu. Dla pełnej realizacji pluralizmu politycznego w danym państwie niezbędne jest zróżnicowanie interesów w otoczeniu systemu politycznego, zwłaszcza w społeczeństwie i gospodarce.

Kontynuacją pluralizmu jest neokorporatyzmneokorporatyzmneokorporatyzm, który stanowi znaczny postęp koncepcyjny wobec różnych wariantów pluralistycznych, uwarunkowany zmianami w przedmiocie badań lub w jego kontekście. Państwa demokratyczne są ściśle związane zarówno z funkcjonowaniem, jak i respektowaniem zasad pluralizmu. W pluralizmie żadna grupa interesu nie może być z własnej woli wyłączona z systemu.

Uwarunkowania społeczne, ekonomiczne i polityczne wpływają na zmiany poglądów dotyczących pluralizmu politycznego. Istotną rolę odgrywają tu także grupy społeczne (np. związki pracodawców, związki zawodowe), które nie tylko uczestniczą w wyborach, ale za pośrednictwem swoich reprezentantów biorą udział w procesach podejmowania decyzji.

Podział władzy

Podział władzy jest typowy dla państwa demokratycznego.

Zasadę podziału władzy formułowali niezależnie od siebie John Locke (1632–1704) i Charles Louis Montesquieu (1689–1755). Koncepcja Johna Locke’a była historycznie wcześniejsza, mimo to powszechnie recypowano propozycję Charlesa L. Montesquieu, którą uważa się za „klasyczną”.

Z normatywnego punktu widzenia trzy władze mają taką samą legitymizację do rządzenia, pochodzą bowiem od suwerena.

Praktyka realizacji podziału władz wskazuje na kompetencje, które wynikają z władzy:

Zastosowanie trójpodziału władzy w założeniach miało prowadzić do rozbicia tzw. koncentracji władzy i rozproszenia jej pomiędzy odrębne segmenty (wykonawcze, ustawodawcze i sądownicze). Te trzy rodzaje władzy piastowanej przez odrębne organy winny być oparte na realizacji zasady wzajemnego hamowania się i oddziaływania na siebie (checks and balance systemchecks and balanceschecks and balance system). Wzajemne ograniczanie się władzy przebiega w różny sposób w Europie i USA. W Europie przyjęto rozwiązania oparte na współdziałaniu i wzajemnym hamowaniu się legislatywy i egzekutywy. W USA natomiast utorowała sobie drogę zasada separacji władz. W większości jednak krajów koncepcja podziału władz zmniejsza rolę władzy sądowniczej, a główne relacje mieszczą się w mechanizmie rządzenia znajdującym się na linii władza ustawodawcza – władza wykonawcza. Najogólniej mówiąc, demokratyczne systemy polityczne czynią z instytucji władzy ustawodawczej i wykonawczej autentyczne ośrodki decyzji politycznej, zdolne w większym bądź mniejszym stopniu do wzajemnego ograniczania swych wpływów. Współczesne systemy parlamentarne nie spełniają w pełni kryteriów podziału władz. Spowodowane jest to tym, że parlamentarna większość i rząd tworzą jedność, a linia podziału nie przebiega między nimi, lecz między wyłonionym z parlamentu rządem i parlamentarną większością z jednej strony a parlamentarną opozycją z drugiej. Tylko w systemie prezydenckim urzeczywistniany jest tradycyjny podział władz.

Państwo prawa

Państwo prawapaństwo prawaPaństwo prawa to państwo konstytucyjne, praworządne, w którym stosunki między organami państwowymi, obywatelami i ich organizacjami są określone przez stabilne normy prawne. Najwyższe miejsce w hierarchii aktów prawnych zajmuje ustawa, która obok konstytucji jest najważniejszym aktem prawnym. Reguluje ona bowiem na zasadzie wyłączności sprawy podstawowe dla państwa i społeczeństwa. Prawo stoi więc tutaj ponad władzą, obowiązuje zasada zaufania obywatela do prawa. Współcześnie przez państwo prawa rozumie się opartą na prawie formę organizacji i działania władzy publicznej, określającą jej wzajemne stosunki z jednostkami jako podmiotami prawaulickaopartą na prawie formę organizacji i działania władzy publicznej, określającą jej wzajemne stosunki z jednostkami jako podmiotami prawa.

Słownik