Kazimierz Przerwa‑Tetmajer

R13OSAXLD9HTW

Obraz przedstawia portret młodego mężczyzny. Mężczyzna siedzi. Postać ukazuje trzy czwarte owalnej twarzy. Mężczyzna lekko obraca głowę w swoją lewą stronę. Jego włosy są krótkie, gładkie, zaczesane do góry. Czoło mężczyzny jest wysokie. Ma on ciemne brwi i lekko zwężone oczy. Mężczyzna patrzy przed siebie. Jego nos jest duży i prosty. Mężczyzna ma bujne wąsy. Są zakręcone ku górze. Mężczyzna ubrany jest w surdut, koszulę. Pod szyją ma zawiązany szeroki krawat. Prawą dłoń trzyma w górnej kieszeni surduta.

Kazimierz Przerwa‑Tetmajer (1865–1940) był jednym z najbardziej uznanych twórców Młodej Polski. Zajmował się pisaniem powieści, dramatów, a także krytyką literacką, jednak największą sławę przyniosła mu poezja. Datę wydania jego debiutanckiego tomu poetyckiego (1891) przyjmuje się umownie za początek okresu Młodej Polski. Przerwa‑Tetmajer był głosem swojego pokolenia i doskonale potrafił wyrażać dekadenckiedekadentyzmdekadenckie nastroje epoki. W jego twórczości można jednak zaobserwować próby przełamania pustki życiowej, poszukiwanie dróg spełnienia – w miłości, naturze i sztuce. Postać poety obrosła legendą, głównie za sprawą drugiej serii Poezji, wydanej w 1894 roku, w której pojawiły się takie utwory, jak Koniec wieku XIX, Hymn do NirwanynirwanaNirwany, Lubię, kiedy kobieta… czy Evviva l’arteEvviva l'arteEvviva l’arte!. Artysta prowokował odwagą i szczerością wyznań, a jednocześnie posługiwał się niezwykle wysublimowanym, kunsztownym stylem. Stanisław Wyspiański sportretował Przerwę‑Tetmajera w Weselu (1901) pod postacią Poety. Tetmajer spędzał większość czasu w Krakowie i Zakopanem oraz w częstych podróżach.

Nastroje końca XIX wieku

R1VyeAnotYIRx1

Ilustracja przedstawia stronę czasopisma wydanego w języku francuskim. Tekst jest podzielony na trzy szpalty.

Gwałtowne zmiany spowodowane rewolucyjnymi odkryciami naukowymi XIX wieku początkowo wywołały falę entuzjazmu. W ideę postępu uwierzyły elity intelektualne, a także wielu prostych ludzi. Nowo powstające fabryki, coraz szybsze pociągi kursujące między państwami i rozwój medycyny wzbudzały pozytywne nastroje. Szybko jednak okazało się, że nagły skok cywilizacyjny skutkował wzrostem niepokoju – najbliższa przyszłość stawała się coraz bardziej nieprzewidywalna. Ponadto przeciętny człowiek tracił zupełnie poczucie sprawczości. W obliczu przemian dokonujących się na poziomie globalnym jednostkowe życie wydawało się małe i nic nieznaczące.

Poczuciu bezradności towarzyszył spadek zaufania do ideałów religijnych, kształtujących dotychczasowy obraz rzeczywistości. Dogmatyczne formuły uznawano za niewystarczające dla zrozumienia szybkich zmian zachodzących w świecie. Pozytywizm wskazywał naukę jako źródło pewnego poznania, lecz w potęgę wiedzy również zwątpiono. Akademickie badania wspierały rozwój gospodarki, ale niewiele mogły powiedzieć o samym człowieku, o jego miejscu w świecie i sensie życia.

Artyści dotkliwie odczuwali skutki tych przemian, a poczucie niepewności stawało się w środowisku bohemy coraz bardziej powszechne. Zaczęto mówić już nie o postępie, lecz o upadku cywilizacji, która dobiega kresu i nie może zaoferować wrażliwemu człowiekowi niczego wartościowego. Literatów, którzy wykazywali skłonność do pesymistycznego tonu i wyrażali schyłkowe nastroje, nazwano „dekadentami”. Terminu tego użył po raz pierwszy Théophile Gautier (1811–1872) we wstępie do tomu poezji Charles’a Baudelaire’a (1821–1867) Kwiaty zła.

RxdXpi1x5DPkE1

Obraz przedstawia portret mężczyzny w średnim wieku. Mężczyzna ma krótkie, ciemne włosy z przedziałkiem, wąsy oraz kilkucentymetrową, ciemną brodę. Ubrany jest w ciemną marynarkę, białą koszulę oraz szare spodnie. Siedzi na fotelu.

W Polsce tendencje dekadenckie zauważył Henryk Sienkiewicz (1846–1916), który już jako poważany autor historycznej Trylogii opublikował współczesną powieść Bez dogmatu (1891) o zupełnie odmiennym tonie niż dzieła pisane „ku pokrzepieniu serc”. Akcja utworu koncentruje się wokół postaci Leona Płoszowskiego, reprezentanta młodego pokolenia, który za sprawą filozofii pozytywnej stracił wszelki zapał do życia, zwątpiwszy w prawdy zarówno religijne, jak i naukowe. Pisarz chciał skrytykować tego typu postawy, lecz przedstawił je z takim zrozumieniem, że młodzi czytelnicy potraktowali Bez dogmatu jako swoją biblię. Kiedy trzy lata później Przerwa‑Tetmajer wydał drugą serię Poezji, nie musiał już projektować nowego sposobu widzenia świata, jedynie wyrażał panującą wokół aurę. Niektóre z jego wierszy stały się swoistymi manifestami dekadentyzmu. Wśród nich znalazł się utwór o wymownym tytule Koniec wieku XIX.

Dekadenci niemal obsesyjnie powracali do kwestii kończącego się wieku XIX, widząc w tym czasie symbol upadku dotychczasowego świata, który nieuchronnie zmierzał ku katastrofie. Niektórzy – jak na przykład Jan Kasprowicz (1860–1926) – utożsamiali tę katastrofę z zagładą Ziemi, dekadenci natomiast wieszczyli przede wszystkim ruinę kultury duchowej. Przerwa‑Tetmajer zadawał retoryczne pytanie: „Co zostało nam, co wszystko wiemy, / dla których żadna z dawnych wiar już nie wystarcza?”. Odczarowanie świata za sprawą nauki zniweczyło wszelką tajemnicę, a zarazem smak życia. W takiej sytuacji wszelkie działanie traciło na znaczeniu, każda przyjemność była złudna i pozostawała tylko bezkresna nuda, splinspleen, splinsplin.

RnlW5KnNdA41a1

Ilustracja przedstawia młodą kobietę leżącą na kanapie. Nogi postaci są opuszczone na podłogę. Kobieta ukazuje lewy profil. Ma cienkie brwi, przymknięte do połowy oczy, niewielki nos, małe, uszminkowane usta oraz zarumienione policzki. Kobieta patrzy przed siebie. Kręcone, rude włosy postaci opadają na poduszki. Prawą ręką obejmuje poduszkę opartą o tył kanapy. W dłoni trzyma otwartą, niewielką książkę. Jej lewą ręka wystaje za kanapę. Dłoń opada bezwładnie. Postać jest ubrana w długą, czarną suknię. Na stopach ma ciemne pantofle z klamrą. Tło jest jednolite.

W wierszu Koniec wieku XIX Przerwa‑Tetmajer zwrócił uwagę na konsekwencję materialistycznego światopoglądu dominującego w poprzedniej epoce. W obliczu nieubłaganych praw natury człowiek staje się igraszką sił, na które nie ma żadnego wpływu. Tak jak „mrówka rzucona na szyny” nie może walczyć z „pociągiem nadchodzącym w pędzie”, istota ludzka nie może wystąpić przeciw deterministycznymdeterminizmdeterministycznym zależnościom biologii i fizyki. Wszelka próba wykroczenia poza ramy wyznaczone przez naukowy obraz świata będzie tylko bezowocnym szamotaniem się. Dlatego podmiot liryczny ogarniają melancholia i poczucie pustki.

Dekadenci nie pozostawali bezczynni wbrew temu, co zarzucało im starsze pokolenie. Usiłowali znaleźć ratunek, sposób na przezwyciężenie tragizmu istnienia. Najczęściej było to poszukiwanie silnych doznań, dzięki którym mogli zapomnieć o wewnętrznej próżni. Wielu artystów sięgało po używki, dawało się także porwać silnym namiętnościom. Sam Przerwa‑Tetmajer napisał kilka popularnych erotyków, w których podmiot liryczny doświadcza zapomnienia w ekstazie miłosnej (np. Lubię, kiedy kobieta… czy Ja, kiedy usta…). Lecz nawet najbardziej emocjonujące doświadczenia nie były w stanie zaspokoić nieposkromionych apetytów ludzkiego wnętrza: Użycie?… Ależ w duszy jest zawsze coś na dnie, / co wśród użycia pragnie, wśród rozkoszy żąda.

RU18mTJ70qlGk1

Ilustracja przedstawia dwie kobiety. Jedna stoi odwrócona do nas plecami. Jej wiek jest trudny do określenia. Postać ukazuje lewy profil. Kobieta ma cienkie brwi, wąskie oczy, niewielki nos, lekko otwarte usta i wysunięty podbródek. Jej włosy są długie, proste i ciemne. Głowa kobiety jest ozdobiona wiankiem z wplecionymi strusimi piórami. Jej plecy są okryte wzorzystą peleryną. Deseń odzwierciedla wzór pawich piór. Druga postać ukazuje lewy półprofil. Twarz kobiety jest owalna. Jej czoło jest okryte grzywką. Postać marszczy brwi. Ma duże oczy, prosty nos i wydatne usta. Patrzy na postać w pelerynie. Włosy kobiety są półdługie. Ich końcówki są podwinięte do środka. Jest ubrana w krótką sukienkę uszytą z wąskich pasków materiału. Nogi kobiety są umięśnione.

Paradoksalnie ta pesymistyczna konstatacja stawała się dla niektórych dekadentów iskierką nadziei. Skoro dusza ludzka ma pragnienia, których materia nie może nasycić, być może nie należy tylko do świata ziemskiego, lecz także do niebiańskiego? W wierszu Koniec wieku XIX ta koncepcja nie znajduje jednak potwierdzenia. Przyszły byt wydaje się podmiotowi lirycznemu zbyt abstrakcyjny i niemożliwy do zbadania. Ludzkim dociekaniom przeciwstawia ogrom niezbadanego kosmosu: Byt przyszły?... Gwiazd tajniki któż z ludzi ogląda, / kto zliczy zgasłe słońca i kres światu zgadnie?.

Postawa autora Końca wieku XIX miała wielu naśladowców i znalazła oddźwięk pośród odbiorców należących do młodego pokolenia, choć dekadenci nie stworzyli ani w Polsce, ani za granicą osobnego kierunku literackiego. Silne schyłkowe tendencje można zauważyć w poezji symbolistycznejsymbolizmsymbolistycznej oraz ekspresjonistycznejekspresjonizmekspresjonistycznej, lecz sam dekadentyzm nie wytworzył specyficznej poetyki i należy go rozumieć raczej jako postawę światopoglądową. Nie występowała ona tylko w środowisku twórców, ale właśnie wśród nich objawiła się najpełniej. Artyści, jako jednostki szczególnie wrażliwe, byli czuli na zachodzące zmiany i głęboko je przeżywali. Towarzyszył temu lęk o własny los: czy w zmechanizowanym, pozbawionym duchowości świecie będzie jeszcze miejsce dla poetów?

Słownik