Przeczytaj
Czym zajmuje się frazeologia?
Dziedzina badająca związki frazeologiczne to frazeologiafrazeologia. Jako odrębna dyscyplina językoznawcza powstała w XX w. Od tamtej pory wciąż mierzy się z problemami dotyczącymi natury przedmiotu badań, a mianowicie: co jest, a co nie jest związkiem frazeologicznym? Co różni frazeologizmfrazeologizm od zwykłych konstrukcji składniowych? Co różni go od wyrazów złożonychwyrazów złożonych lub przysłów?
Z czasem wypracowano kryteria pozwalające na identyfikację związków frazeologicznych w języku. Przede wszystkim odróżniono idiomyidiomy od połączeń składniowych w ten sposób, że idiomy są utrwalone w systemie językowym, natomiast konstrukcje składniowe powstają doraźnie w sytuacji użycia języka. Wyrazy złożone są domeną słowotwórstwasłowotwórstwa, ich składowe elementy mogą być interpretowane jako nie wyrazy, ale morfemymorfemy, tymczasem związek frazeologiczny odznacza się nieciągłością (rozdzielnością składniową) elementów, ich odrębnością akcentową i zdolnością do odmiany gramatycznej (por. wyrazy złożone psubrat, małosolny, odmieniające się wyłącznie całościowo).
Klasyfikacja związków frazeologicznych A. M. Lewickiego
Autorem jednej z najbardziej upowszechnionych klasyfikacji frazeologizmów w języku polskim jest Andrzej Maria Lewicki. Jego podział opiera się na określeniu: a) funkcji pełnionej w zdaniu (podział morfologicznomorfologiczno-syntaktycznysyntaktyczny) oraz b) funkcjonowania znaczenia (podział semantyczny).
Podział morfologiczno‑syntaktyczny
Podział semantyczny
Z czasem oddzielono zakres badań frazeologii od paremiologiiparemiologii (dziedziny zajmującej się przysłowiami), przyjmując w tej pierwszej, że przysłowia mają strukturę zdania skończonego i przywoływanego w całości, natomiast frazeologizm każdorazowo musi zostać wkomponowany w zdanie, gdyż wymaga obudowy syntaktycznej (np. wyjść za mąż nie jest zdaniem, może funkcjonować tylko jako komponent zdań w rodzaju Ania wyszła za mąż, Kiedy ty w końcu wyjdziesz za mąż? itp.).
Źródła związków frazeologicznych
Polskie związki frazeologiczne mają długą tradycję. Świadczą o tym nie tylko ich użycia w tekstach dawnych epok, ale i występujące w idiomach archaizmyarchaizmy leksykalne, słowotwórcze, fleksyjne i składniowe. Dawniej najczęstszymi źródłami pochodzenia związków frazeologicznych były m.in.:
mitologia,
Biblia,
historia,
literatura,
codzienność.
W XX i XXI wieku do tej listy doszły takie źródła jak media, internet, wypowiedzi polityków i celebrytów. Nie osłabiło to jednak użycia dawnych frazeologizmów, które po dziś dzień funkcjonują.
Dawne frazeologizmy to np. dziesiąta woda po kisielu ‘bardzo daleki krewny’ (wyrażeniewyrażenie związane z popłuczynami z naczynia po kisielu, czyli czymś bardzo rozwodnionym i mdłym), dwa grzyby w barszcz ‘zbędny element’ (w XVII w. panowało przekonanie, że dodanie drugiego grzyba do barszczu może wywołać problemy żołądkowe), zbić z pantałyku ‘zakłopotać’ (do tej pory językoznawcy spierają się o znaczenie wyrazu pantałyk, który poza wymienionym frazeologizmem nie występuje w języku polskim), wyjść za mąż ‘wziąć ślub z mężczyzną’ (przy czym forma mąż to stary biernik, jednak powiedzenie wyjść za męża byłoby błędem językowym), wsiąść na koń, na miły Bóg, za pan brat (wszystkie trzy tak samo ze starym biernikiem), innymi słowy, dawnymi czasy, przed laty (ze starym narzędnikiem na -y), do siego roku (z zachowanym dawnym zaimkiem *sь ‘ten tutaj, ten bliski’), bez liku (dawn. lik ‘stan liczbowy, liczba, ilość’).
Nowe frazeologizmy to np. dobra zmiana (zarówno w znaczeniu pozytywnym, czyli zgodnym z intencją autorów tak brzmiącego hasła wyborczego, jak i w znaczeniu przeciwnym, prześmiewczym – 'zła zmiana, negatywne efekty polityki partii’),
coming out (od ang. to come out of the closet – wyjść z szafy) 'ujawnienie swojej mniejszościowej orientacji seksualnej lub tożsamości płciowej', martwy ciąg ‘typ ćwiczenia siłowego’, czarny piątek (ang. Black Friday) 'ostatni piątek listopada rozpoczynający sezon przedświątecznych wyprzedaży' lub czarny piątek na drogach ‘piątek, w którym wydarzyło się dużo wypadków drogowych’.
Także język młodzieży oraz slang internetowy wytworzyły swoje sposoby komunikacji, za którymi trudno nadążyć, gdyż jest to obecnie najdynamiczniej rozwijająca się dziedzina języka. Wynika to z faktu, że kiedy jakiś nowy zwrotzwrot pojawi się i przyjmie w środowisku internetowym, w szybkim czasie zyskuje ogromną popularność, ale równie szybko ją traci, stając się internetowym „archaizmem”, za którego używanie po okresie świetności grozi politowanie ze strony użytkowników będących bardziej na czasie. Podane młodzieżowe frazeologizmy są już przestarzałe lub są na etapie gasnącej popularności: strzelić focha ‘obrazić się’, dać okejkę ‘wyrażać aprobatę’, ok boomer ‘zakończenie dyskusji z osobą o archaicznych poglądach lub zachowaniach’.
Słownik
(gr. archaíos „dawny” od archē „początek”) wyraz, konstrukcja składniowa, związek frazeologiczny lub typ odmiany, które wyszły z użycia
(gr. phrásis – mówienie) połączenie wielowyrazowe pełniące funkcję zdania (np. Nie święci garnki lepią)
połączenie wyrazowe, którego sens wynika z jednego ze składników, a drugi go uściśla
(z łac. idioma – specyfika języka, osobliwości językowe, od gr. idiōma, idiōmatos – specyficzna cecha, właściwość) połączenie wielowyrazowe, którego sens nie wynika ze znaczeń składników ani sumy tych znaczeń
(gr. morphe – kształt, forma) elementarna cząstka wyrazu pełniąca określoną funkcję lub posiadająca określone znaczenie
(gr. phrásis – 'mówienie', lógos – słowo, nauka) dziedzina badająca związki frazeologiczne; zbiór związków frazeologicznych danego języka
(także: związek frazeologiczny, idiom) utrwalone połączenie wyrazów o znaczeniu całościowym, które nie jest sumą znaczeń składników (np. pies z kulawą nogą, rycerz na białym koniu, robić z igły widły itd.)
(gr. morphe – kształt, forma; logos – słowo, myśl, rozumowanie) dział gramatyki dotyczący budowy i odmiany wyrazów
(gr. paroimía - przysłowie, lógos – słowo, nauka) (także: przysłowioznawstwo) dziedzina badająca przysłowia
dział językoznawstwa badający mechanizmy powstawania nowych wyrazów w języku
(gr. sýntaxis – porządek, szyk, syntaktikós – porządkujący) także: składnia, dział językoznawstwa badający budowę zdań
wyraz powstały z połączenia co najmniej dwóch wyrazów, np. językoznawstwo
połączenie wielowyrazowe, które pełni funkcję rzeczownika lub przymiotnika (np. kwiat młodzieży, w gorącej wodzie kąpany)
połączenie wielowyrazowe pełniące funkcję czasownika (np. iść na całość)