Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki

Czym zajmuje się frazeologia?

Dziedzina badająca związki frazeologiczne to frazeologiafrazeologiafrazeologia. Jako odrębna dyscyplina językoznawcza powstała w XX w. Od tamtej pory wciąż mierzy się z problemami dotyczącymi natury przedmiotu badań, a mianowicie: co jest, a co nie jest związkiem frazeologicznym? Co różni frazeologizmfrazeologizmfrazeologizm od zwykłych konstrukcji składniowych? Co różni go od wyrazów złożonychwyraz złożonywyrazów złożonych lub przysłów?

Z czasem wypracowano kryteria pozwalające na identyfikację związków frazeologicznych w języku. Przede wszystkim odróżniono idiomyidiomidiomy od połączeń składniowych w ten sposób, że idiomy są utrwalone w systemie językowym, natomiast konstrukcje składniowe powstają doraźnie w sytuacji użycia języka. Wyrazy złożone są domeną słowotwórstwasłowotwórstwosłowotwórstwa, ich składowe elementy mogą być interpretowane jako nie wyrazy, ale morfemymorfemmorfemy, tymczasem związek frazeologiczny odznacza się nieciągłością (rozdzielnością składniową) elementów, ich odrębnością akcentową i zdolnością do odmiany gramatycznej (por. wyrazy złożone psubrat, małosolny, odmieniające się wyłącznie całościowo).

Klasyfikacja związków frazeologicznych A. M. Lewickiego

Autorem jednej z najbardziej upowszechnionych klasyfikacji frazeologizmów w języku polskim jest Andrzej Maria Lewicki. Jego podział opiera się na określeniu: a) funkcji pełnionej w zdaniu (podział morfologicznomorfologiamorfologiczno-syntaktycznysyntaktykasyntaktyczny) oraz b) funkcjonowania znaczenia (podział semantyczny).

Podział morfologiczno‑syntaktyczny

R1OT0em2LVgek1
Mapa myśli. Lista elementów:
  • Nazwa kategorii: Podział morfologiczno-syntaktyczny
    • Elementy należące do kategorii Podział morfologiczno-syntaktyczny
    • Nazwa kategorii: FRAZY – [br] pełnią funkcję zdania, np.
      • Elementy należące do kategorii FRAZY – [br] pełnią funkcję zdania, np.
      • Nazwa kategorii: [italic]Lepszy rydz niż nic.[/italic]
      • Nazwa kategorii: [italic]Co było, a nie jest,[br] nie pisze się w rejestr.[/italic]
      • Nazwa kategorii: [italic]Mój Boże![/italic]
      • Koniec elementów należących do kategorii FRAZY – [br] pełnią funkcję zdania, np.
    • Nazwa kategorii: ZWROTY – [br]pełnią w zdaniu funkcję[br] czasownika, wymagają [br]uzupełnienia podmiotu,[br] niekiedy także dopełnienia, np.
      • Elementy należące do kategorii ZWROTY – [br]pełnią w zdaniu funkcję[br] czasownika, wymagają [br]uzupełnienia podmiotu,[br] niekiedy także dopełnienia, np.
      • Nazwa kategorii: [italic]ktoś leci w kulki[/italic]
      • Nazwa kategorii: [italic]u kogoś się nie[br] przelewa[/italic]
      • Nazwa kategorii: [italic]ktoś jest czyimś [br]oczkiem w głowie[/italic]
      • Koniec elementów należących do kategorii ZWROTY – [br]pełnią w zdaniu funkcję[br] czasownika, wymagają [br]uzupełnienia podmiotu,[br] niekiedy także dopełnienia, np.
    • Nazwa kategorii: WYRAŻENIA RZECZNIKOWE – [br]pełnią funkcję rzeczownika
      • Elementy należące do kategorii WYRAŻENIA RZECZNIKOWE – [br]pełnią funkcję rzeczownika
      • Nazwa kategorii: [italic]biały kruk[/italic]
      • Nazwa kategorii: [italic]kula u nogi[/italic]
      • Nazwa kategorii: [italic]złoty człowiek[/italic]
      • Koniec elementów należących do kategorii WYRAŻENIA RZECZNIKOWE – [br]pełnią funkcję rzeczownika
    • Nazwa kategorii: WYRAŻENIA OKREŚLAJĄCE – [br]określające inne wyrazy [br]i wyrażenia, np.
      • Elementy należące do kategorii WYRAŻENIA OKREŚLAJĄCE – [br]określające inne wyrazy [br]i wyrażenia, np.
      • Nazwa kategorii: [italic]jak z krzyża zdjęty[/italic]
      • Nazwa kategorii: [italic]z całych sił[/italic]
      • Nazwa kategorii: [italic]mniej więcej[/italic]
      • Koniec elementów należących do kategorii WYRAŻENIA OKREŚLAJĄCE – [br]określające inne wyrazy [br]i wyrażenia, np.
    • Nazwa kategorii: WYRAŻENIA FUNKCYJNE – [br]pełniące funkcję [br]konstrukcyjną w wypowiedzi, np.
      • Elementy należące do kategorii WYRAŻENIA FUNKCYJNE – [br]pełniące funkcję [br]konstrukcyjną w wypowiedzi, np.
      • Nazwa kategorii: [italic]w związku z czymś[/italic]
      • Nazwa kategorii: [italic]mimo że[/italic]
      • Nazwa kategorii: [italic]rzecz jasna[/italic]
      • Koniec elementów należących do kategorii WYRAŻENIA FUNKCYJNE – [br]pełniące funkcję [br]konstrukcyjną w wypowiedzi, np.
      Koniec elementów należących do kategorii Podział morfologiczno-syntaktyczny
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Podział semantyczny

RuWzXdlzXFNt21
Mapa myśli. Lista elementów:
  • Nazwa kategorii: podział semantyczny
    • Elementy należące do kategorii podział semantyczny
    • Nazwa kategorii: IDIOMY – [br]takie połączenia wyrazowe, [br]których sens nie wynika ze [br]znaczeń składników ani sumy [br]tych znaczeń, np.
      • Elementy należące do kategorii IDIOMY – [br]takie połączenia wyrazowe, [br]których sens nie wynika ze [br]znaczeń składników ani sumy [br]tych znaczeń, np.
      • Nazwa kategorii: [italic]czarna owca[/italic]
      • Nazwa kategorii: [italic]biały kruk[/italic]
      • Nazwa kategorii: [italic]nie zasypiać gruszek w popiele[/italic]
      • Koniec elementów należących do kategorii IDIOMY – [br]takie połączenia wyrazowe, [br]których sens nie wynika ze [br]znaczeń składników ani sumy [br]tych znaczeń, np.
    • Nazwa kategorii: FRAZEMY – [br]takie połączenia, [br]których sens wynika z [br]jednego ze składników, [br]a drugi tylko ten sens [br]uściśla, np.
      • Elementy należące do kategorii FRAZEMY – [br]takie połączenia, [br]których sens wynika z [br]jednego ze składników, [br]a drugi tylko ten sens [br]uściśla, np.
      • Nazwa kategorii: [italic]wyciągnąć wnioski[/italic]
      • Nazwa kategorii: [italic]od siedmiu boleści[/italic]
      • Nazwa kategorii: [italic]głuchy jak pień[/italic]
      • Koniec elementów należących do kategorii FRAZEMY – [br]takie połączenia, [br]których sens wynika z [br]jednego ze składników, [br]a drugi tylko ten sens [br]uściśla, np.
      Koniec elementów należących do kategorii podział semantyczny

Z czasem oddzielono zakres badań frazeologii od paremiologiiparemiologiaparemiologii (dziedziny zajmującej się przysłowiami), przyjmując w tej pierwszej, że przysłowia mają strukturę zdania skończonego i przywoływanego w całości, natomiast frazeologizm każdorazowo musi zostać wkomponowany w zdanie, gdyż wymaga obudowy syntaktycznej (np. wyjść za mąż nie jest zdaniem, może funkcjonować tylko jako komponent zdań w rodzaju Ania wyszła za mąż, Kiedy ty w końcu wyjdziesz za mąż? itp.).

Źródła związków frazeologicznych

Polskie związki frazeologiczne mają długą tradycję. Świadczą o tym nie tylko ich użycia w tekstach dawnych epok, ale i występujące w idiomach archaizmyarchaizmarchaizmy leksykalne, słowotwórcze, fleksyjne i składniowe. Dawniej najczęstszymi źródłami pochodzenia związków frazeologicznych były m.in.:

  • mitologia,

  • Biblia,

  • historia,

  • literatura,

  • codzienność.

W XX i XXI wieku do tej listy doszły takie źródła jak media, internet, wypowiedzi polityków i celebrytów. Nie osłabiło to jednak użycia dawnych frazeologizmów, które po dziś dzień funkcjonują.

Dawne frazeologizmy to np. dziesiąta woda po kisielu ‘bardzo daleki krewny’ (wyrażeniewyrażeniewyrażenie związane z popłuczynami z naczynia po kisielu, czyli czymś bardzo rozwodnionym i mdłym), dwa grzyby w barszcz ‘zbędny element’ (w XVII w. panowało przekonanie, że dodanie drugiego grzyba do barszczu może wywołać problemy żołądkowe), zbić z pantałyku ‘zakłopotać’ (do tej pory językoznawcy spierają się o znaczenie wyrazu pantałyk, który poza wymienionym frazeologizmem nie występuje w języku polskim), wyjść za mąż ‘wziąć ślub z mężczyzną’ (przy czym forma mąż to stary biernik, jednak powiedzenie wyjść za męża byłoby błędem językowym), wsiąść na koń, na miły Bóg, za pan brat (wszystkie trzy tak samo ze starym biernikiem), innymi słowy, dawnymi czasy, przed laty (ze starym narzędnikiem na -y), do siego roku (z zachowanym dawnym zaimkiem * ‘ten tutaj, ten bliski’), bez liku (dawn. lik ‘stan liczbowy, liczba, ilość’).

Nowe frazeologizmy to np. dobra zmiana (zarówno w znaczeniu pozytywnym, czyli zgodnym z intencją autorów tak brzmiącego hasła wyborczego, jak i w znaczeniu przeciwnym, prześmiewczym – 'zła zmiana, negatywne efekty polityki partii’),
coming out (od ang. to come out of the closet – wyjść z szafy) 'ujawnienie swojej mniejszościowej orientacji seksualnej lub tożsamości płciowej', martwy ciąg ‘typ ćwiczenia siłowego’, czarny piątek (ang. Black Friday) 'ostatni piątek listopada rozpoczynający sezon przedświątecznych wyprzedaży' lub czarny piątek na drogach ‘piątek, w którym wydarzyło się dużo wypadków drogowych’.

Także język młodzieży oraz slang internetowy wytworzyły swoje sposoby komunikacji, za którymi trudno nadążyć, gdyż jest to obecnie najdynamiczniej rozwijająca się dziedzina języka. Wynika to z faktu, że kiedy jakiś nowy zwrotzwrotzwrot pojawi się i przyjmie w środowisku internetowym, w szybkim czasie zyskuje ogromną popularność, ale równie szybko ją traci, stając się internetowym „archaizmem”, za którego używanie po okresie świetności grozi politowanie ze strony użytkowników będących bardziej na czasie. Podane młodzieżowe frazeologizmy są już przestarzałe lub są na etapie gasnącej popularności: strzelić focha ‘obrazić się’, dać okejkę ‘wyrażać aprobatę’, ok boomer ‘zakończenie dyskusji z osobą o archaicznych poglądach lub zachowaniach’.

Słownik

archaizm
archaizm

(gr. archaíos „dawny” od archē „początek”) wyraz, konstrukcja składniowa, związek frazeologiczny lub typ odmiany, które wyszły z użycia

fraza
fraza

(gr. phrásis – mówienie) połączenie wielowyrazowe pełniące funkcję zdania (np. Nie święci garnki lepią)

frazem
frazem

połączenie wyrazowe, którego sens wynika z jednego ze składników, a drugi go uściśla

idiom
idiom

(z łac. idioma – specyfika języka, osobliwości językowe, od gr. idiōma, idiōmatos – specyficzna cecha, właściwość) połączenie wielowyrazowe, którego sens nie wynika ze znaczeń składników ani sumy tych znaczeń

morfem
morfem

(gr. morphe – kształt, forma) elementarna cząstka wyrazu pełniąca określoną funkcję lub posiadająca określone znaczenie

frazeologia
frazeologia

(gr. phrásis – 'mówienie', lógos – słowo, nauka) dziedzina badająca związki frazeologiczne; zbiór związków frazeologicznych danego języka

frazeologizm
frazeologizm

(także: związek frazeologiczny, idiom) utrwalone połączenie wyrazów o znaczeniu całościowym, które nie jest sumą znaczeń składników (np. pies z kulawą nogą, rycerz na białym koniu, robić z igły widły itd.)

morfologia
morfologia

(gr. morphe – kształt, forma; logos – słowo, myśl, rozumowanie) dział gramatyki dotyczący budowy i odmiany wyrazów

paremiologia
paremiologia

(gr. paroimía - przysłowie, lógos – słowo, nauka) (także: przysłowioznawstwo) dziedzina badająca przysłowia

słowotwórstwo
słowotwórstwo

dział językoznawstwa badający mechanizmy powstawania nowych wyrazów w języku

syntaktyka
syntaktyka

(gr. sýntaxis – porządek, szyk, syntaktikós – porządkujący) także: składnia, dział językoznawstwa badający budowę zdań

wyraz złożony
wyraz złożony

wyraz powstały z połączenia co najmniej dwóch wyrazów, np. językoznawstwo

wyrażenie
wyrażenie

połączenie wielowyrazowe, które pełni funkcję rzeczownika lub przymiotnika (np. kwiat młodzieży, w gorącej wodzie kąpany)

zwrot
zwrot

połączenie wielowyrazowe pełniące funkcję czasownika (np. iść na całość)