Idea asymilacji

Idee asymilacji rozwijały się od czasów oświecenia, kiedy to narodziła się haskalahaskalahaskala.  Poza tradycyjnym, ortodoksyjnym judaizmemortodoksyjnyortodoksyjnym judaizmem od XVIII w. na ziemiach polskich bujnie rozwijał się chasydyzmchasydyzmchasydyzm.

R1aY3QPbdDh0W1

Zdjęcie przedstawia stronę tytułową tygodnika Izraelita wydanego w Warszawie szóstego grudnia tysiąc osiemset dziewięćdziesiątego szóstego roku.

Żydzi mieli ograniczone prawa: nie mogli kupować ziemi, wykonywać zawodów rzemieślniczych. Byli więc dyskryminowani, ale też sami się izolowali. Ważnym momentem był ich udział w powstaniu styczniowym (poczucie wspólnoty), wprowadzono ustawy nadające im prawa.

Odwołując się do myśli zachodniej, m.in. Herberta Spencera, pozytywiści konstruowali program społeczeństwa jako organizmu, którego integralną częścią miała być mniejszość żydowska. Po klęsce powstania styczniowego podkreślali konieczność współpracy wszystkich mniejszości i warstw społecznych dla rozwoju ekonomicznego całego społeczeństwa. Warunkiem asymilacjiasymilacjaasymilacji musiałaby być reforma obyczaju i stroju, poznanie języka polskiego, ujednolicenie szkolnictwa i włączenie środowisk żydowskich w polską kulturę i życie społeczne całego narodu przy zachowaniu odrębności religijnej. Dla większości wyznawców judaizmu takie rozwiązanie było nie do przyjęcia, oznaczało dla nich bowiem wyrzeczenie się własnej tożsamości i pierwszy krok do wynarodowienia. Za asymilacją opowiadało się natomiast wielu wykształconych Żydów. Za jedną z przyczyn problemów środowiska żydowskiego uważali wierność tradycji, którą postrzegali jako wyraz zacofania i konserwatyzmu.

Ważnym forum, na którym toczyły się dyskusje związane z asymilacją i judaizmem, był żydowski dwutygodnik „Izraelita” wydawany w języku polskim w latach 1866–1915. Podejmowano w nim tematykę społeczną, literacką i naukową. Czasopismo odegrało istotną rolę w propagowaniu wśród Żydów idei pozytywistycznego postępu, przybliżając jednocześnie kulturę żydowską czytelnikowi polskiemu.

Kwestia żydowska w literaturze pozytywizmu

RpJYdyLrX8x981

Rycina przedstawia starszego Żyda i młodego chłopca idących polem. Mężczyźni niosą na plecach duże pakunki.

Wewnętrzne zróżnicowanie społeczności żydowskiej tak naprawdę rozumieli nieliczni polscy autorzy. Żydzi przeważnie byli ukazywani z zewnątrz, z polskiej perspektywy, a więc jako obcy. Podkreślano ich inność obyczajową i religijną, przy czym z trudem unikano stereotypustereotypstereotypu. W owym czasie wśród Żydów wielu było bogatych kupców, właścicieli fabryk, bankierów, lichwiarzy, szynkarzy czy wędrownych handlarzy, toteż w powszechnej świadomości Żyd kojarzył się ze sprytem i chciwością.

Niektórzy pisarze pozytywiści, dążąc do ukazania prawdziwego obrazu tego środowiska, zaczęli wybierać na bohaterów swoich utworów ubogich handlarzy i rzemieślników. Większość takich portretów nacechowana jest współczuciem i sympatią.

Spośród podejmujących ten temat pisarzy najwnikliwiej wnętrze społeczności żydowskiej zbadała Orzeszkowa. Pisarka dobrze znała życie, kulturę i obyczaje wyznawców judaizmu, co pozwoliło jej uniknąć schematów. Pisząc o Żydach, strała się stworzyć wszechstronny obraz obyczajowości i kultury żydowskiej.

Poszukiwanie własnej tożsamości

Stosunek do asymilacji nie był wyłącznie wewnętrznym problemem społeczności żydowskiej. Barierą dla asymilacji były także wzajemne uprzedzenia. Żydowska inność budziła coraz bardziej nasilającą się niechęć Polaków. Pozytywiści, podejmując walkę z antysemityzmemantysemityzmantysemityzmem, dostrzegali w tym zjawisku coś znacznie więcej niż tylko problem społeczny i moralny. Mieli świadomość, że poprzez wewnętrzne podziały i konflikty polski zniewolony naród jeszcze bardziej sam siebie osłabia.

Prus pokazał w Lalce dwie różne postacie zasymilowanych Żydów. Jedną z nich jest młody Szlangbaum, polski patriota (uczestnik powstania styczniowego i zesłaniec syberyjski), który zarówno w środowisku Żydów, jak i Polaków czuje się wyobcowany. Do „swoich” ma duży dystans, drażnią go ich wady. Z kolei pracując z Polakami, na każdym kroku spotyka się z kpiną i pogardą.

Zapytany przez Rzeckiego, dlaczego właściwie się nie ochrzci, odpowiada:

Z kolei doktor Szuman, choć wierzy w wielkość i siłę narodu żydowskiego, zupełnie się od niego odcina. Jest typem Żyda intelektualisty, który krytycznie odnosi się do tradycyjnego środowiska żydowskiego.

Słownik