W pogoni za mirażem

Panowanie Zygmunta III Wazy stanowiło moment przełomowy w dziejach Rzeczypospolitej. Był to czas, gdy doszło do konfliktów militarnych na wielu frontach. Dla króla priorytetową rolę zawsze odgrywała Szwecja. Po śmierci w 1592 r. swego ojca, króla Szwecji Jana III, Zygmunt został formalnie także królem tego kraju. Oba państwa połączyła wówczas unia personalna. W 1594 r. Zygmunt III Waza został koronowany na króla Szwecji, wkrótce jednak wybuchł bunt, na czele którego stanął stryj Zygmunta, książę Karol Sudermański. Porażka w bitwie pod Linköping w 1598 r. doprowadziła w 1599 r. do detronizacji Zygmunta dokonanej przez Riksdag, parlament Królestwa Szwecji. Kwestia odzyskania utraconej szwedzkiej korony stała się dla niego zadaniem najważniejszym, realizowanym z największą konsekwencją. Rozpoczęta w 1600 r. wojna ze Szwecją toczyła się ze zmiennym szczęściem do końca panowania Wazy. Podpisany 1629 r. rozejm w Altmarkurozejm w Altmarkurozejm w Altmarku(obecnie Stary Targ) był niekorzystny dla Rzeczypospolitej. Na jego mocy Szwedzi zatrzymali Inflanty na północ od Dźwiny oraz wszystkie porty pruskie– Tolkmicko, Elbląg, Braniewo, Piławę i Kłajpedę. Malbork, Sztum, Gdańska Głowa i Żuławy Wiślane zostały przekazane pod zarząd elektorowi brandenburskiemu Jerzemu Wilhelmowi (w zamian za część wybrzeża z Piławą). Polska natomiast utrzymała kontrolę nad Gdańskiem, Królewcem i Puckiem. Utraconych wówczas Inflant nie udało się już nigdy odzyskać, podobnie jak tronu szwedzkiego. Polityka wobec Szwecji od początku była podporządkowana interesom dynastycznym.

Podobny wymiar miała też polityka moskiewska. Słabość państwa carów spowodowana walką o tron po wygaśnięciu dynastii RurykowiczówRurykowiczeRurykowiczów otworzyła przed Rzeczpospolitą szansę na zwiększenie swoich wpływów w tym rejonie i zażegnanie idącego ze wschodu zagrożenia. Król oficjalnie nie brał udziału w dymitriadach (1604‑1610) – próbach osadzenia przez część polskiej i litewskiej magnaterii na moskiewskim tronie Dymitra, domniemanego syna Iwana IV Groźnego. Zygmunt zdecydował się poprzeć samozwańczego carewicza, ale utrzymywano to w tajemnicy. Magnaterii i części bojarom nie udało się też osadzić na tronie carskim następcy Zygmunta III Wazy, królewicza Władysława, który miał zażegnać kryzys w Państwie Moskiewskim, a Polacy musieli wycofać się z KremlaKremlKremla. Odzyskano jednak pozostający od niemal wieku w rękach rosyjskich Smoleńsk. Nie udało się osiągnąć wszystkich zakładanych celów, przede wszystkim podporządkowania sobie Rosji i zabezpieczenia wschodniej granicy, mimo to i tak bilans polityki zagranicznej w tym regionie z punktu widzenia interesów Rzeczypospolitej można uznać za korzystny. Rozejm w Dywilinie zawarty 11 grudnia 1618 r., zakończył trwającą od 1609 r. wojnę moskiewską. Zgodnie z jego postanowieniami Wielkie Księstwo Litewskie odzyskało ziemię smoleńską, a Korona Polska uzyskała ziemię czernihowską i siewierską.

W czasach panowania Zygmunta Wazy narastał także konflikt z Imperium Osmańskim na kresach południowo‑wschodnich. Władca odszedł od tradycyjnej polityki Jagiellonów, stawiającej na pokój z potężnym sąsiadem. Niemniej król Zygmunt, mimo że popierał interwencję magnacką w Mołdawii, starał się w tym regionie prowadzić politykę pasywną, nastawioną na wyciszanie konfliktów. Na kresach wschodnich zaczynał też coraz bardziej nabrzmiewać konflikt kozacki, czego wyrazem były cztery powstania – powstanie Kosińskiego (1591–1593), powstanie Nalewajki (1594–1596), powstanie Żmajły (1625), powstanie Fedorowicza (1630). Brakowało pomysłu, w jaki sposób zażegnać wiszący w powietrzu konflikt. Ani droga represji ani drobnych ustępstw nie przynosiła rezultatów. 

Podstawą polityki zagranicznej Wazy było utrzymywanie dobrych stosunków z HabsburgamiHabsburgowieHabsburgami. Ten sojusz kontynuowali jego następcy. Aktywna polityka na wielu frontach wymusiła od polskiego monarchy wejście na drogę ustępstw wobec HohenzollernówHohenzollernowieHohenzollernów i przekazanie im praw do kuratelikuratelakurateli nad umysłowo chorym księciem pruskim. W wyniku tej decyzji Rzeczypospolita stopniowo traciła wpływy na terenie Prus KsiążęcychPrusy KsiążęcePrus Książęcych.

R1GVJvuOTsJFh

Ilustracja przedstawia portret Anny Habsburżanki, pierwszej żony Zygmunta Wazy, autorstwa Dominicusa Custosa. Przedstawiona została jako kobieta w średnim wieku o poważnym wyrazie twarzy i dużych oczach. Ma upięte do góry włosy, utrzymywane przez ozdobną opaskę z kamieniami szlachetnymi. Wokół szyi ma koronkowy kołnierz. Ubrana w królewską szatę, na szyi zawieszony ma medalion.

W czasach panowania Zygmunta Wazy swój początek miało wiele groźnych konfliktów, które zostaną zakończone dopiero pod koniec XVII stulecia. Wtedy zakończyła się wojna z Rosją, Szwecją i Turcją. Czy Zygmunt był odpowiedzialny za ich wybuch? Po części tak, ponieważ to jego dynastyczne pretensje dały początek wielu z nich. Czy jednak bez tego nie doszłoby do konfliktu z sąsiednimi mocarstwami, a Rzeczpospolita nie zostałaby wciągnięta w długotrwałe wojny? Wiek XVII to okres budowania wielkich potęg i rywalizacji politycznej w całej Europie. Na korzyść Zygmunta na pewno przemawiał fakt, że starał się on prowadzić konsekwentną politykę zagraniczną i wykazywał się umiejętnością realistycznej oceny, choć ta nieraz zawiodła go w przypadku Szwecji. 

O silną władzę królewską

Czasy panowania Zygmunta III to również okres ostatecznego kształtowania się ustroju Rzeczypospolitej. W ostatnich dekadach wieku XVI został wprowadzony ustrój monarchii mieszanej, polegający na równowadze trzech czynników w państwie: monarchicznego (reprezentowanego przez króla), arystokratycznego (reprezentowanego przez senat) oraz demokratycznego (reprezentowanego przez szlachtę). Nie zostało jednak rozstrzygnięte, który z nich ma mieć decydujący wpływ na rządzenie państwem. Król był zwolennikiem wzmocnienia swojej władzy i konsekwentnie starał się wprowadzać reformy zmierzające ku temu. Zdołał zgromadzić wokół siebie zdolnych i oddanych ludzi (Zygmunt III miał zdolność dobierania dobrych doradców). Jego działania spotkały się jednak z opozycją ze strony szlachty, zgromadzonej pod przewodnictwem wojewody krakowskiego Mikołaja Zebrzydowskiego. W wyniku rokoszurokosz Zebrzydowskiego (sandomierski)rokoszu ostatecznie została usankcjonowana przewaga elementu demokratycznego w ustroju Rzeczypospolitej. Czasy panowania Zygmunta Wazy to również okres zmian religijnych. Zawarcie unii brzeskiejunia brzeskaunii brzeskiej, a w konsekwencji delegalizacja Kościoła prawosławnego na wschodzie otworzyły drogę ostrym konfliktom religijnym. 

R1dhpvaCNN423

Ilustracja przedstawia kartę pergaminu zapisaną drobnym pismem. Posiada cztery pieczęcie.

Słownik

Słowa kluczowe

Rzeczypospolita Obojga Narodów, polityka wewnętrzna Rzeczypospolitej Obojga Narodów, polityka zagraniczna Rzeczypospolitej Obojga Narodów, Zygmunt III Waza, rokosz Zebrzydowskiego (sandomierski), Wazowie

Bibliografia

S. Ochmann‑Staniszewska, Dynastia Wazów w Polsce, Warszawa 2006.

M. Markiewicz, Historia Polski 1492‑1795, Kraków 2011.

H. Wisner, Rokosz Zebrzydowskiego, Kraków 1989.

Wielka historia Polski, t. 1–10; Oficyna Wydawnicza FOGRA, Kraków 2016.