Określenie bytu mianem substancji

Bez wątpienia pojęcie substancji leży u podwalin całego systemu filozoficznego, jaki stworzył myśliciel ze Stagiry. Pojęcie bytu, które już wcześniej funkcjonowało w filozofii, nabrało konkretnego i ostrego znaczenia. Termin „byt” mógł bowiem być różnie rozumiany. Z perspektywy ilościowej mógł odwoływać się do wszystkiego, co istnieje (całej rzeczywistości), konkretnych grup przedmiotów (ogółu ludzi, rzeczy materialnych itd.) czy też rzeczy pojedynczych (konkretny człowiek, jabłko, drzewo itp.). Z perspektywy jakościowej również było to pojęcie zależne od konkretnej koncepcji, gdyż dla Parmenidesa byt był tym, co prawdziwie istnieje, a dla Demokryta bytem była materia (gdyż wszelkie przedmioty niematerialne w jego filozofii po prostu nie istniały, a więc nie miały racji bytu). Arystoteles zaproponował zaś pojęcie substancji, rozumianej jako byt samodzielny, jako realny przedmiot, a zatem realnie istniejąca rzecz. Przy takim pojmowaniu bytu przestały się do niego zaliczać relacje, właściwości i stosunki między przedmiotami. Arystoteles nazwał je kategoriami, a mianem bytu zaczął określać rzeczy realnie istniejące, a więc właśnie konkretne substancje.

Rt6vCZMTqH5zg1

Zdjęcie przedstawia popiersie mężczyzny. Jest ono wykonane z marmuru. Mężczyzna jest dojrzały. Na jego czole są poziome zmarszczki. Twarz mężczyzny jest okrągła. Mężczyzna ma wydatny nos i wysokie czoło. Włosy mężczyzny są krótkie, przylegają do głowy, są lekko falujące, zaczesane na twarz. Mężczyzna ma gęstą brodę i wąsy. Jest ubrany w togę.

Podkreślmy przy tym, że Stagiryta posługiwał się tu greckim pojęciem ousia, jednak w tradycji filozoficznej przyjęło się używać łacińskiego tłumaczenia tego terminu, wywodzącego się od słowa substantia. Nie mówimy więc dzisiaj o „ousji”, lecz po prostu o „substancji”. Ta kwestia językowa jest o tyle istotna, że arystotelesowskaarystotelizmarystotelesowska „filozofia pierwsza” czasem nazywana była w antyku „ousiologią” (od ousia – substancja i logos – nauka). Określenie, pod jakim tę „naukę pierwszą” znamy dzisiaj, a więc „metafizyka”, pochodzi nie od samego Stagiryty, lecz od dziesiątego bądź jedenastego scholarchy (dyrektora) LikejonuLikejonLikejonu, którym był Andronikos z Rodos. Andronikos uporządkował notatniki wielkiego poprzednika z zakresu filozofii pierwszej i nadał im nazwę Metafizyka (gr. ta meta ta physika – to, co po fizyce, czyli nauka o tym, co przekracza zagadnienia fizyczne i opisuje sposób funkcjonowania całej rzeczywistości). Dziś mówimy więc o substancji jako o podstawowym pojęciu filozofii pierwszej, którą jest metafizyka, jednak w Likejonie dyskutowano o ousia jako o głównym zagadnieniu ousiologii.

Cztery przyczyny wszelkiego bytu

Każda substancja, rozumiana jako samoistny, realnie istniejący byt, posiada cztery przyczyny.

• Przyczyna formalna – jest nią forma czy też istota danej rzeczy. Pytając, jakie warunki muszą zostać spełnione, aby uznać daną rzecz za nią samą (np. uznać, że dana figura jest okręgiem, konkretny owoc – jabłkiem, a stojąca przed nami konstrukcja – maszyną do szycia) lub na czym polega istota bycia człowiekiem, każdorazowo zadajemy pytanie o przyczynę formalną konkretnej substancji.

• Przyczyna materialna – pytając, z czego dany przedmiot jest złożony, z czego się składa dana rzecz, zadajemy pytanie o jej przyczynę materialną, a więc materię, która stanowi jej podstawę. Materią zwierząt są skóra, mięśnie i kości, materią miedzianej miski jest miedź, złotego łańcuszka – złoto.

• Przyczyna sprawcza – jest to przyczyna, która odnosi się do ruchu, czy też dokładniej – wprowadzenia w ruch. Grecy utożsamiali wszelkie przemiany z kategorią ruchu. Jeśli więc pytamy, kto stworzył daną substancję, to dokładnie tak, jakbyśmy pytali, kto wprawił ją w ruch. Jest to ważne dlatego, że przyczyna sprawcza nie tylko odwołuje się do powstania danej rzeczy, ale również odpowiada za zainicjowanie wszystkich naturalnych dla niej przemian.

• Przyczyna celowa – odnosi się do celu, spełnienia czy przeznaczenia danej rzeczy, a więc powodów, dla jakich zaistniała. W myśl teleologiiteleologiateleologii Arystotelesa najogólniej rozumianym celem każdej substancji jest osiągnięcie przez nią doskonałości, a więc dobra.

R63hwdKPBYK3e1

Zdjęcie przedstawia srebrny łańcuszek, na którym zawieszony jest wisior.

Jak zatem widzimy, cztery przyczyny każdej substancji to kolejno jej forma, materia, przyczyna i cel. Te cztery czynniki decydują o substancjalnej samoistności danego bytu i stanowią niejako wzór jego niepowtarzalności (tego, czym dana substancja różni się od innych). Podkreślmy, że chodzi tu o przyczyny, dzięki którym dana rzecz istnieje w sposób samoistny i sobie właściwy, nie zaś o jej konkretne przymioty (właściwości). Rozważmy tę różnicę na konkretnym przykładzie. Jeśli za przykład substancji weźmiemy pojęcie „człowiek”, to jego przyczyną materialną będą mięśnie, kości i skóra, przyczyną formalną – posiadana przez niego dusza, przyczyną sprawczą – jego rodzice, a celową – osiągnięcie eudajmoniieudajmoniaeudajmonii, a więc życia cnotliwego i szczęśliwego. Jak widzimy, te cztery przyczyny ukazują substancjalną samoistność bytu, jakiemu nadajemy nazwę „człowiek”. Czy zaś konkretny człowiek ma rude włosy, jakiej jest płci, jaki fach wykonuje – nie ma to znaczenia z perspektywy substancji. Człowiek jest człowiekiem bez względu na te akcydentalne (dowolne) cechy, które nazywamy właściwościami konkretnej jednostki (danego człowieka) w obrębie całego gatunku (rodzaju substancji).

Materia i forma

Cztery wymienione przyczyny odnoszą się więc do kwestii materii, formy, sprawstwa i celu. Dwie pierwsze, a więc materia i forma, odwołują się do starego filozoficznego rozróżnienia na to, z czego składa się dana rzecz i co wyznacza jej istotę (niepowtarzalność, unikatowość, odrębność względem innych przedmiotów, to, co ją od innych przedmiotów i rzeczy odróżnia). Właśnie w tym punkcie pojawia się jeden z wielu przykładów na to, że Arystoteles stworzył koncepcję, która miała godzić dotychczasowe opozycje filozoficzne.

Rozpatrzmy dwa skrajne przykłady w polemice pomiędzy materializmemmaterializm (filozoficzny)materializmem (naturalizmem) a idealizmemidealizm (filozoficzny)idealizmem (antynaturalizmem), gdyż bez wątpienia Stagiryta zajął w nim stanowisko wyważone, znoszące wspomniany spór.

Za ojca materializmu powszechnie uznaje się Demokryta z Abdery. Nie był on oczywiście pierwszym myślicielem, który zaproponował materialistyczną koncepcję tłumaczenia rzeczywistości. Wszak mianem materialistów można określać zarówno jońskich filozofów przyrody, jak i EmpedoklesaEmpedokles z Agrygentu (ok. 490–ok. 430 p.n.e.)Empedoklesa czy AnaksagorasaAnaksagoras z Kladzomen (ok. 500–ok. 427 p.n.e.)Anaksagorasa. Jednak DemokrytDemokryt z Abdery (ok. 460–ok. 360 p.n.e.)Demokryt, konkludując rozważania swojego mistrza Leucypa, zaprezentował pierwszą koncepcję filozoficzną, która w sposób spójny i logiczny tłumaczyła świat bez odwoływania się do wątków idealistycznych. Zakładał bowiem, że cały świat składa się z niepodzielnych drobinek zwanych atomami, a wszelkie zachodzące w nim zmiany można i należy rozpatrywać jako zmiany w obrębie tego, jak te atomy łączą się w wielkie, skomplikowane struktury, tworzące ogół rzeczy, z których składa się świat. Nawet duszę ludzką uważał Demokryt za w pełni złożoną z atomów, które są rozproszone w ludzkim ciele, a ulatują z niego i ulegają rozproszeniu wraz z ostatnim tchnieniem. Taką formę materializmu można nazwać naturalizmem – nie istnieje bowiem nic poza światem naturalnym i tym, co wytwarza w nim człowiek, a wszelkie zmiany, jakie w świecie zachodzą, da się tłumaczyć za pomocą naturalnych praw fizycznych.

R19jyWY8EIbLA1

Zdjęcie przedstawia piaszczystą plażę. Są na niej trzy odciski ludzkich stóp.

Z kolei za ojca idealizmu uznawany jest nauczyciel Arystotelesa – Platon Ateńczyk. Ten bowiem założył dualizm świata, w myśl którego rzeczywistość dzieli się na świat wiecznych, niematerialnych i niezmiennych idei oraz świat zmiennych i zniszczalnych przedmiotów materialnych, w którym żyje człowiek. Każdy pojedynczy przedmiot stanowi odwzorowanie zarówno idei danego przedmiotu, jak i wszystkich jego właściwości. Krzesło, na którym siedzę, jest manifestacją idei krzesła, idei drewna, niematerialnej cyfry 4 (tyle bowiem ma nóg), zaś idea liczby 6 sprawia, że siedzę na jednym z sześciu krzeseł w moim pokoju. Podobnie jest też z każdym człowiekiem, gdyż jego ideą jest wieczna, niezniszczalna i niematerialna dusza. Idealizm platoński można więc nazwać antynaturalizmem, gdyż w myśl jego założeń istnienia świata, wszystkich jego przedmiotów, a także zmian, jakie zachodzą w rzeczywistości, nie można zredukować do prostych praw fizycznych, lecz trzeba je rozpatrywać z perspektywy niematerialnego i wiecznego świata idei.

Rozwiązanie arystotelesowskie, choć nieco przechyla się w stronę naturalizmu, pozostaje w tym konflikcie ujęciem kompromisowym. Jego postawę względem mistrza, któremu zawsze okazywał wielki szacunek, doskonale streszcza łacińska sentencja: Amicus Plato, sed magis amica Veritas (Przyjacielem Platon, lecz większą przyjaciółką prawda). Jeśli więc jest prawdą, że za istnienie każdej rzeczy odpowiada jej niematerialna, wieczna idea i zmienna, zniszczalna materia, to na mocy jakiej relacji te dwie sprzeczne natury w ogóle mogą tworzyć jeden, spójny przedmiot? Arystotelesowi wydało się, że jest niemożliwe, aby idea, której cechą jest niematerialność, wieczność i niezmienność, mogła w jakikolwiek sposób tworzyć cokolwiek wespół z materią, której cechami są zmienność, nietrwałość i zniszczalność. W szerszym znaczeniu należy wręcz spytać, czy wieczny świat niezmiennych idei i zmienny świat materialny, w jakim przychodzi nam żyć, mogą w ogóle pozostawać w jakiejkolwiek relacji?

Stąd dwie rewolucyjne zmiany Stagiryty, które okazały się mediacją między idealizmem a materializmem, antynaturalizmem a naturalizmem. Arystoteles zakłada, że nie istnieje żaden świat idealny, który miałby się znajdować gdzieś „ponad” naszym światem, a to, co Platon uważał za samoistne i wieczne idee, to po prostu uniwersalne i abstrakcyjne pojęcia, jakie desygnują konkretne przedmioty (czyli są ich wspólną nazwą), stanowiąc ich przyczyny formalne. Po drugie, nie istnieje podział na sferę idealną i materialną danego bytu, lecz podział na jego przyczynę formalną i przyczynę materialną, a więc na abstrakcyjną formę i konkretną materię. Połączenie zaś owej formy i materii w konkretnej rzeczy to synolon, czyli pojedyncza, konkretna rzecz, która jest spójna i stanowi odrębną całość.

Słownik