LustracjąlustracjaLustracją nazywamy proces, który został zainicjowany w krajach Europy Środkowo‑Wschodniej po upadku komunizmu. Polegał on na ujawnianiu współpracy osób zajmujących rozmaite stanowiska w państwie z komunistycznymi służbami bezpieczeństwa, takimi jak Służba Bezpieczeństwa (SB) w Polsce, Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego (Stasi) w NRD czy Státní bezpečnost (StB) w Czechosłowacji. Związany był niekiedy z dekomunizacjądekomunizacjadekomunizacją, która z kolei miała na celu uniemożliwienie takim osobom zajmowanie określonych urzędów, pozbawienie ich przywilejów i oczyszczenie państwa z formalnych i nieformalnych struktur powstałych w komunistycznym reżimie.

Zarówno lustracja, jak i dekomunizacja wywoływały wiele kontrowersji. Przedmiotem sporu był zakres obu tych procesów, ich przebieg, ale również zasadność ich przeprowadzania. Przyjrzyjmy się argumentom zwolenników oraz przeciwników lustracji i dekomunizacji.

Przypadek Polski

Lustracja w Polsce została ustawowo zainicjowana w 1997 r. Obejmuje osoby pełniące funkcje publiczne, m.in. prezydenta Rzeczypospolitej, posłów, senatorów, sędziów, adwokatów, prokuratorów oraz członków władz Polskiego Radia i Telewizji. W 2006 r. znacząco rozszerzono listę osób podlegających procedurze lustracyjnej – m.in. o szefów urzędów, osoby wchodzące w skład służby zagranicznej lub członków organów jednostek samorządu terytorialnego.

Każda osoba podlegająca lustracji zobowiązana jest do złożenia oświadczenia lustracyjnegooświadczenie lustracyjneoświadczenia lustracyjnego. W przypadku stwierdzenia przez uprawniony organ dysponujący dostępem do archiwum komunistycznych służb niezgodności oświadczenia z prawdą, rozpoczyna on postępowanie lustracyjne. Do 2007 r. postępowanie takie wszczynał Rzecznik Interesu PublicznegoRzecznik Interesu PublicznegoRzecznik Interesu Publicznego (powoływany na 6‑letnią kadencję przez Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego), a sprawę rozpatrywał sąd apelacyjny w Warszawie. Aktualnie postępowanie jest inicjowane przez prokuratora Instytutu Pamięci NarodowejInstytut Pamięci NarodowejInstytutu Pamięci Narodowej, natomiast organem rozstrzygającym jest sąd okręgowy, właściwy ze względu na miejsce zamieszkania osoby składającej oświadczenie lustracyjne.

W stosunku do osoby, która złożyła fałszywe oświadczenie (w publicystyce nazywana jest ona „kłamcą lustracyjnym”), sąd orzeka zakaz pełnienia funkcji publicznych. W Polsce współpraca z komunistycznym aparatem represji nie stanowi jednak prawnej przeszkody do zajmowania stanowisk.

R2kuyHpadB1Jr

Zdjęcie przedstawia wnętrze archiwum. Na długich, wysokich regałach stoją rzędami setki tekturowych segregatorów.

Przypadek Czech

Ustawa, która dała podstawę procedurze lustracyjnej w Czechach, została przyjęta jeszcze w Czechosłowacji w 1991 r. Miała charakter bardziej radykalny niż w Polsce, gdyż lustrację łączyła z dekomunizacją. Osobom zatrudnionym w komunistycznym aparacie represji lub z nim współpracującym zakazano – początkowo przez pięć lat, później ten okres wydłużono – zajmowania najwyższych stanowisk w organach państwa, administracji, wojsku oraz mediach publicznych.

Przyjęcie takiego rozwiązania wynikało częściowo ze specyficznego przebiegu procesu transformacji ustrojowej w Czechosłowacji. Inaczej niż w Polsce czy na Węgrzech – gdzie kluczową rolę odegrały negocjacje prowadzone przez władze komunistyczne z opozycją – upadek komunizmu był tam skutkiem wielkich protestów społecznych określanych mianem „aksamitnej rewolucjiaksamitna rewolucjaaksamitnej rewolucji”. Ruch demokratyczny, który w ich wyniku doszedł do władzy, chciał szybkiego zerwania z dziedzictwem przeszłości i oparcia państwa na całkowicie nowych podstawach. Usuwanie z państwowej elity ludzi komunistycznych służb represji wpisywało się w taką politykę.

Każda osoba ubiegająca się o stanowisko objęte lustracją zobowiązana była zwrócić się do ministerstwa spraw wewnętrznych o wydanie zaświadczenia dot. związków z StB. Taki dokument wraz z oświadczeniem o braku współpracy z innymi komunistycznymi służbami represji był warunkiem zajmowania danego stanowiska. Osoba, która otrzymała negatywne zaświadczenie z MSW, mogła odwołać się do sądu.

REr8nNLhXoSFW

Zdjęcie przedstawia różową legitymację ze zdjęciem mężczyzny. Legitymacja jest w języku czeskim.

Przypadek Niemiec

Represyjność reżimu komunistycznego była tu większa niż w innych krajach regionu, a służba bezpieczeństwa Niemieckiej Republiki Demokratycznej, Stasi, liczyła ponad 170 tys. tajnych współpracowników (w 17‑milionowym państwie). Po zjednoczeniu Niemiec w 1990 r. Stasi została rozwiązana, jej archiwa zaś przekazano do urzędu Pełnomocnika Federalnego do spraw Materiałów Państwowej Służby Bezpieczeństwa NRD. Przez dekadę kierował nim opozycjonista wschodnioniemiecki, późniejszy prezydent RFN Joachim Gauck (stąd urząd często nazywany był „instytutem Gaucka”).

Instytut Gaucka otrzymał zadanie sprawdzania wszystkich osób aspirujących do najwyższych stanowisk w państwie oraz zawodów zaufania publicznego pod kątem ich współpracy ze wschodnioniemieckimi służbami, lustracja przeprowadzana była więc w postępowaniu pozasądowym.

Choć nie przyjęto w Niemczech formalnego zakazu zajmowania stanowisk przez osoby współpracujące w przeszłości z komunistycznym aparatem represji, wprowadzono możliwość wypowiadania umów o pracę „z powodu zaistnienia okoliczności nadzwyczajnych”. Przepis ten umożliwiał przeprowadzenie procesu dekomunizacji, w praktyce byłych agentów Stasi zastępowano urzędnikami przybyłymi z zachodniej części zjednoczonego państwa.

R1REsWrfA6WfB

Zdjęcie przedstawia metalowy kanister, w którym ukryty był aparat fotograficzny.

Słownik