Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki
Grzegorz Trela Chmury i zegary, czyli wybrane metafory filozoficzne

Oświecenie jest okresem, którego ocena na tle innych epok budzi największe kontrowersje. Jedni utrzymują, że właśnie wtedy zakończył się czas dzieciństwa ludzkości, która wkroczyła w okres dojrzewania. Inni zaś przypisują wiekowi rozumu odpowiedzialność za wszystkie trudności cywilizacyjne, jakie nastały w kolejnych stuleciach, a których zwieńczeniem były XX‑wieczne ustroje totalitarne. Naszym zamiarem nie jest wydawanie ostatecznych ocen. Z dużą pewnością można jednak stwierdzić, że proces uzgadniania tradycji przedoświeceniowej z jego zdobyczami jeszcze w pełni nie dokonał się, a wiele zjawisk społecznych, które niepokoją współczesny świat, ma źródło w niedostatecznym „odrobieniu” lekcji zadanej ludzkości przez myślicieli tamtego czasu. (...)

Metaforyka luminarna, dotycząca światła, odgrywała istotną rolę w dziejach ludzkiej myśli. Światło od zawsze symbolizowało myśl, postęp i wyzwolenie w przeciwieństwie do zniewalającego mroku irracjonalności. W czasach oświecenia eksploatowano tę metaforykę bardziej niż kiedykolwiek, zwracając m.in. uwagę na to, iż podobnie jak światło jest warunkiem widzenia, tak rozumowanie jest niezbędne do zaistnienia poznawania.

x Źródło: Grzegorz Trela, Chmury i zegary, czyli wybrane metafory filozoficzne, Warszawa–Bielsko-Biała 2009, s. 231.
R1GP7XmKSv7E91
Istniały dwa nurty myśli oświeceniowej: nurt radykalny, opowiadający się za demokracją, wolnością osobistą, wolnością wypowiedzi i odrzuceniem religii, oraz bardziej umiarkowany, poszukujący kompromisu między tradycyjnymi systemami władzy i wiary.
Źródło: Anicet Charles Gabriel Lemonnier, Czytanie tragedii Woltera Sierota chiński w salonie Marii Thérèsy Rodet Geoffrin, Wikimedia Commons, domena publiczna.

W połowie XVIII w. w Europie (głównie we Francji) wzmogła się działalność filozoficzna i naukowa, która odrzucała tradycyjne doktryny i dogmaty religijne. Na czele tego ruchu stanęli Wolter i Jean‑Jacques Rousseau, którzy opowiadali się za społeczeństwem opartym na rozumie. Domagali się powstania nowego porządku państwowego wywodzącego się z prawa naturalnego oraz nauki opartej na obserwacjach i eksperymentach. Uważali, że naukę i politykę należy oddzielić od Kościoła, wiary i doktryny katolickiej. Wielu z filozofów francuskiego oświecenia należało do szlachty i mimo że nie byli orędownikami rewolucji, ich idee odegrały istotną rolę w zakwestionowaniu ówczesnego ustroju i przyczyniły się do wybuchu Wielkiej Rewolucji FrancuskiejWielka Rewolucja FrancuskaWielkiej Rewolucji Francuskiej.

Wielka Rewolucja Francuska

Filozofowie francuskiego oświecenia

R1GKFCCwlkD8V1
Wymyśl pytanie na kartkówkę związane z tematem materiału.

Nauka

RD0cdNirvUSIa1
Okładka Wielkiej encyklopedii francuskiej.
W okresie oświecenia powstawały towarzystwa naukowe i akademie, które działały jako ośrodki badań naukowych i rozwoju. Dużą rolę odgrywała popularyzacja nauki wśród coraz bardziej piśmiennego społeczeństwa. Wiele teorii naukowych docierało do szerokiego grona odbiorców, zwłaszcza poprzez wydanie Wielkiej encyklopedii francuskiej(1751–1772).
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

W epoce oświecenia nauka zaczęła odgrywać wiodącą rolę w dyskursie społeczno‑politycznym. Wielu pisarzy i myślicieli, często prowadzących własne badania naukowe, zdawało sobie sprawę z faktu, że rola dogmatów religijnych i tradycyjnie uznanych autorytetów musi zostać zminimalizowana, by mógł zachodzić postęp naukowy. Myśliciele oświecenia byli zazwyczaj związani z nurtami empiryzmuempiryzmempiryzmuracjonalizmuracjonalizmracjonalizmu. Dlatego też większość poglądów oświeceniowych podkreślała korzyści płynące z nauki, umożliwiającej postęp i rozwój społeczeństwa.

XVIII w. przyniósł znaczące postępy w zakresie medycyny, matematyki, fizyki, chemii i wielu innych dziedzin naukowych. Pojawiły się teorie tłumaczące działanie elektryczności oraz istnienie zjawisk wywoływanych przez pola magnetyczne. Doszło więc do wyodrębnienia się niektórych dyscyplin naukowych, które wcześniej stanowiły pewne wspólne pole dla ludzkiej wiedzy.

Olbrzymią rolę w rozwoju nauki odegrały wnioski płynące z badań Isaaca Newtona. Mimo że dotyczyły głównie fizyki i matematyki, to Newtonowska koncepcja wszechświata jako rządzonego przez racjonalne i zrozumiałe prawa położyła podwaliny pod wiele wątków myśli oświecenia. Teorie Newtona uznano za wyznacznik programu intelektualnego, stanowiącego podstawy nowoczesnej nauki i filozofii.

Polityka

W 1651 r. Thomas Hobbes w swoim dziele Lewiatan zapoczątkował oświeceniową dyskusję na temat władzy politycznej i sprawowanych przez nią rządów. Przedstawił w nim podstawy myśli liberalnejliberalizmliberalnej, takie jak wolność i prawa jednostki oraz równość wszystkich ludzi. Dużą uwagę poświęcił krytyce zastanego porządku politycznego i przedstawił pogląd, że wszelka władza polityczna musi być oparta na umowie społecznejumowa społecznaumowie społecznej. Uważał również, że prawo powinno pozostawić swoim obywatelom możliwie największą swobodę działania.

umowa społeczna
R17lawNHqN1s41
Myśl polityczna oświecenia jest uważana za fundament nowoczesnej kultury politycznej i intelektualnej. Na Zachodzie przyniosła modernizację polityczną, polegającą na skupieniu się na wartościach i instytucjach demokratycznych oraz tworzeniu nowoczesnych demokracji.
Źródło: James Gillray, L'Enfant Trouvé: – a Sample of Roman Charity!
Karykatura wyśmiewająca wszystkie strony politycznego spektrum
, 1808, Wikimedia Commons, domena publiczna.

Również John Locke i Jean‑Jacques Rousseau opracowali własne teorie umowy społecznej. Locke, Hobbes i Rousseau, mimo że różnili się w szczegółach, zgodnie uważali, że umowa społeczna, w której władza rządu leży w powszechnej zgodzie rządzonych, jest niezbędna do funkcjonowania społeczeństwa obywatelskiego. Chociaż większość myśli politycznej oświecenia była zdominowana przez teoretyków umowy społecznej, niektórzy ówcześni filozofowie krytykowali tę koncepcję. David Hume twierdził, że rządy powinny wywodzić się z autorytetu i siły władcy zaś Adam Ferguson uważał, że ustrój nie powstaje w wyniku jakiejś umowy, lecz jako efekt rozwoju społecznego.

Religia

W oświeceniu pojawiły się próby odrzucenia władzy religijnej. Były one skutkiem protestu przeciwko konfliktom religijnym w Europie. Myśliciele oświeceniowi starali się ograniczyć polityczną władzę autorytetów religijnych, a tym samym zapobiec kolejnej epoce wojen religijnych. Nie przemawiali za porzuceniem wiary, lecz promowali koncepcję oddzielenia Kościoła od państwa.

RxFucknmm0Ypw
W epoce oświecenia rozwijało się wiele nowych idei religijnych, takich jak deizm (wiara w Boga Stwórcę, bez odniesienia do Biblii ani żadnego innego źródła) i ateizm (odrzucenie wiary w Boga). Szczególnie mocno był dyskutowany ateizm, mimo że nie znalazł wielu zwolenników. Większość oświeceniowych myślicieli odrzucała ateistyczny światopogląd, twierdząc chociażby jak Wolter, że moralny porządek społeczeństwa może zostać zniszczony, jeśli porzuci się wiarę w sprawiedliwego Boga.
Źródło: Wysiłki i niemoc ateizmu, 1797, Wikimedia Commons, domena publiczna.

John Locke twierdził, że każdy człowiek posiada naturalne prawo do wolności sumienia, które powinno być chronione przez władzę polityczną. Jego poglądy na tolerancję religijną i znaczenie indywidualnego sumienia znajdowały swoje źródło w koncepcji umowy społecznej. Zgodnie z zasadą umowy żadna władza, ani polityczna ani kościelna, nie posiada autorytetu w sferze indywidualnego sumienia, dlatego też żadna władza nie ma prawa kontrolować sumienia swoich obywateli.

Jedną z ważniejszych sceptycznych postaci był David Hume. Uważał, że cała wiedza wywodzi się z doświadczenia, zaś pojęcie Boga nie jest dostępne ani empirycznie, ani logicznie. Hume twierdził, że do pewności wiedzy prowadzi metoda naukowa, w tym dowody i doświadczenia, tymczasem o Bogu nie możemy nic powiedzieć, ponieważ religia podpiera się świadectwami innych, którym nie możemy wierzyć tak jak własnym zmysłom.

Słownik

antropocentryzm
antropocentryzm

(gr. ánthrōpos – człowiek + łac. centrum – środek) pogląd uznający człowieka za centrum całej rzeczywistości (przeciwstawny wobec teocentryzmu), a w wersji umiarkowanej akcentujący wyjątkową pozycję człowieka w świecie

determinizm
determinizm

(łac. determino – ograniczam) ścisła zależność zdarzeń, zjawisk lub działań od określonych warunków; koncepcja filozoficzna uznająca zasadę przyczynowego uwarunkowania wszystkich zjawisk

empiryzm
empiryzm

(gr. émpeiros – doświadczony) kierunek w teorii poznania wywodzący poznanie ludzkie z doświadczenia zmysłowego, zewnętrznego lub wewnętrznego.

liberalizm
liberalizm

(łac. liberalis – dotyczący wolności) koncepcja teoretyczna i postawa światopoglądowa oparta na indywidualistycznej koncepcji człowieka i społeczeństwa, głosząca, że wolność i nieskrępowana przymusem politycznym działalność jednostek mają wartość nadrzędną i są najpewniejszym źródłem postępu we wszystkich sferach życia zbiorowego

racjonalizm
racjonalizm

(łac. ratio – rozum) stanowisko głoszące, że jedynie wartościowe jest poznanie racjonalne, tj. zgodne z rezultatami nauki, odrzuca wszelkie środki i sposoby poznania dostarczające wiedzy niepoddającej się sprawdzeniu (np. intuicję, objawienie); racjonalizm w tym rozumieniu postuluje krytycyzm, antydogmatyzm i obiektywność w ocenie wiedzy, akcentując czynną rolę rozumu

teocentryzm
teocentryzm

(gr. theos – bóg + łac. centrum – środek) przekonanie, że Bóg jest przyczyną, ośrodkiem i ostatecznym celem wszystkiego, co istnieje; w teologii chrześcijańskiej strukturalna zasada, akcentująca merytoryczne pierwszeństwo zagadnień dotyczących bezpośrednio Boga