Ryft to typ rowu tektonicznego o rozciągłości setek lub nawet tysięcy kilometrów, który powstaje na skutek rozciągnięcia się skorupy ziemskiej.

Teoria płyt litosfery zakłada, że litosfera podzielona jest na kilkanaście płyt, które znajdują się w powolnym, lecz ciągłym ruchu wynikającym z istnienia prądów konwekcyjnych w astenosferze. Mechanizm wędrówki płyt jest związany z nierównomierną emisją ciepła pochodzącego w znacznym stopniu z rozpadu pierwiastków promieniotwórczych, w różnych częściach zewnętrznego jądra i płaszcza.

W miejscach wzmożonej emisji ciepła tworzą się prądy wznoszące (konwekcyjne), które unoszą się aż do litosfery, rozdzielają się i płyną poziomo w przeciwnych kierunkach. Im bliżej powierzchni, tym temperatura prądów jest niższa, materia powtórnie pogrąża się w głębi płaszcza. W ten sposób zamykane są tzw. komórki konwekcyjne. Litosfera ponad komórką konwekcyjną przemieszcza się zgodnie z kierunkiem prądu w astenosferze. W miejscu, gdzie dochodzi do styku sąsiednich komórek konwekcyjnych, zachodzą silne naprężenia rozciągające lub ściskające. Miejsce, w którym doszło do pęknięcia wywołanego odsuwaniem się dwóch płyt od siebie, określane jest granicą rozbieżną (dywergentną). Granice rozbieżne występują w dwóch położeniach. Część z nich leży w obrębie oceanów i stanowi ryfty śródoceaniczne. Inne zaś przebiegają w obrębie kontynentów, tworząc ryfty kontynentalne.

R1cgKizF1s5YR

Ilustracja przedstawia granice płyt tektonicznych i ruch płyt litosfery w strefie ryftowej i subdukcji. Na ilustracji jest przekrój przez warstwy ziemi. Od dołu schematu jest żółta warstwa, następnie na pomarańczowo zaznaczono warstwę astenosfery, nad nią po prawej stronie jest subdukująca płyta, a po lewej litosfera, skorupa oceaniczna. Subdukująca płyta wchodzi w warstwę astenosfery. Pomiędzy subdukującą płytą a skorupą oceaniczną jest wybrzuszenie w postaci stożka astenosfery, dzielące te dwa obszary. W skorupie oceanicznej jest komin wulkanu z plamą gorąca w dolnej części leżącej w astenosferze. Wulkan ten to wulkan tarczowy o spłaszczonym wierzchołku. Po stronie litosfery, która schodzi w dół, w głąb ziemi, jest stratowulkan. W jego pobliżu leży łuk wyspowy w postaci stożków wyłaniających się z oceanu. Po prawej stronie schodzącej w głąb ziemi subdukującej płyty jest kolejny wulkan. Jego górną część stanowi skorupa kontynentalna, dolną subdukująca płyta. Za wulkanem na lądzie są liczne stożki. To łuk gór wulkanicznych. Po prawej stronie od wulkanu, w miejscu, gdzie wybrzusza się astenosfera, przecinając warstwę subdukującej płyty, powstaje dolina ryftowa - młoda granica płyt. Wokół niej są stożki. Nad skorupą oceaniczną i subdukującą płytą jest ocean, a na nim grzbiet oceaniczny w postaci wybrzuszenia. Przy grzbiecie zaznaczono strefę spękań, uskok transformacyjny (dwie powierzchnie przesuwają się względem siebie), granicę rozbieżną płyt (dwie płaskie powierzchnie rozsuwają się). Po prawej stronie od grzbietu, w miejscu, w którym płyta schodzi w głąb ziemi, jest rów oceaniczny. Na rowie zaznaczono granicę zbieżną płyt. Płyty kierują się od zewnątrz ku rowowi oceanicznemu. Jedna powierzchnia jest nachylona w stosunku do rowu pod pewnym kątem.

Rozciąganie skorupy ziemskiej (zjawisko spreadinguspreadingspreadingu) wywołane prądami rozchodzącymi prowadzi do rozerwania litosfery i wydostawania się na powierzchnię lawy bazaltowej. Pęknięcie, wzdłuż którego lawa wydostaje się na powierzchnię ziemi, to ryft. W ryftach występują najmłodsze skały skorupy oceanicznej – bazalty oraz gabra. Wypełniają lukę powstałą na skutek rozsuwania się płyt, czyli w tym miejscu powstaje nowa warstwa litosfery – skorupa oceaniczna i warstwa perydotytowa. Po obydwu stronach ryftu lawy tworzą rozległe podmorskie wzniesienia – grzbiety śródoceaniczne. W efekcie w osi doliny ryftowej występują najmłodsze bazalty, a im dalej od ryftu, tym skały są starsze (maksymalny wiek dochodzi do ponad 200 mln lat). Rozrastanie się dna oceanicznego następuje w tempie od 1 do 12 cm rocznie.

Przykładem ryftu śródoceanicznego jest tzw. Grzbiet Śródatlantycki.

W grzbiecie tym jest bardzo wyraźnie wykształcona dolina ryftowa. Ma ona charakter głębokiego, podłużnego wąwozu lub głębokiej rozpadliny pochodzenia tektonicznego. Jest podzielona na odcinki, rozdzielone uskokami transformacyjnymi. Dno doliny znajduje się średnio na głębokości około 4000 m, podczas gdy jego zbocza wznoszą się do głębokości 2000 m. W bezpośrednim sąsiedztwie doliny ryftowej znajdują się tak zwane góry ryftowe. Charakteryzują się one obecnością licznych, wąskich grzęd i rowów o amplitudzie wysokości przekraczającej 1000 m.

Ryfty kontynentalne tworzą się w obrębie płyt kontynentalnych. Wystąpienie procesów ryftowych na lądzie skutkuje jego podziałem na odrębne bloki kontynentalne – zachodzi wówczas zjawisko tensji, czyli rozerwania. W ten sposób wielokrotnie zmieniała się w przeszłości konfiguracja lądów i mórz. Rozwój takich ryftów powoduje powolne rozrywanie kontynentu, jego podział na dwa oddzielne kontynenty, pomiędzy którymi powstaje ocean.

Przykładem współczesnego ryftu kontynentalnego jest system Wielkich Rowów Afrykańskich, czyli wschodnioafrykański system ryftowy. System dzieli się dwa ramiona: ryft zachodni i ryft wschodni, miedzy którymi znajduje się Jezioro Wiktorii. 

Ryft zachodni ciągnie się od górnego biegu Nilu Alberta i Nilu Górskiego na północy, biegnąc na południe przez Jeziora Alberta, Edwarda i Kiwu, a potem przez jeziora Tanganika i Rukua. Dno ryftu jest zbudowane z szeregu bloków poprzecznych do osi doliny. Części zapadnięte są zajęte przez jeziora i bagna, a części wypiętrzone mają charakter zrębów. Ryft zachodni cechuje się stosunkowo dużą aktywnością sejsmiczną.

Ryft wschodni rozpoczyna się na północy w rejonie cieśniny Bab al‑Mandab, gdzie łączy się z typowo oceanicznym ryftem Morza Czerwonego. Ta część nosi nazwę ryftu Afar. Później ryft ciągnie się poprzez Jezioro Turkana i na południu sięga aż do wybrzeży Oceanu Indyjskiego. W ryfcie wschodnim duży udział mają skały pochodzenia wulkanicznego. Po obu stronach doliny ryftowej znajdują się wulkany, np. Kilimandżaro, Kenia. Sejsmiczność jest tu mniejsza niż w ryfcie zachodnim.

RF6d25SqiMeIh

Na fragmencie mapy północno-wschodniej Afryki zaznaczono ryfty. Ryfty występują wzdłuż Zatoki Akaba, Morza Czerwonego, wzdłuż i w poprzek Zatoki Adeńskiej. Liczne ryfty są na wschód od Nilu. Wymieniono następujące ryfty: Afar, Etiopski, Gregory'ego, Pangani, Zachodni, Kilomebero, Ruaha, Malawi-Zambezi, Shire.

R16CxcrEWV7gj

Na mapie północno-wschodniej Afryki zaznaczono obszary różnymi kolorami. Północna, zachodnia i południowa część Półwyspu Arabskiego ma kolor ciemnopomarańczowy, W północnej części półwyspu zaznaczono Dolinę Bekaa, Jezioro Tyberiadzkie, Morze Martwe, Zatokę Akaba. Brzegi Morza Czerwonego namalowano kolorem zielonym. W  Erytrei w rejonie Dabbahu jest rozległy obszar zaznaczony kolorem ciemnopomarańczowym. W pobliżu Dabbahu jest szczelina Afryki Wschodniej. Wokół Jeziora Wiktorii, położonego na terenie Kenii, Ugandy i Tanzanii, teren jest ciemnopomarańczowy. Jezioro jest położone w kotlinie między Wielkim Rowem Zachodnim a Wielkim Rowem Wschodnim. Na zachodzie zaznaczono Ryft Albertyna, na wschodzie Wschód Ryftu Gregory'ego. Na zachód o Jeziora Wiktorii jest Jezioro Alberta, Jezioro Edwarda, Jezioro Kiwu, Jezioro Tanganika. Układają się w delikatny półksiężyc.

Ważne miejsce w systemie ryftów kontynentalnych zajmuje ryft jeziora Bajkał. Znajduje się on w centrum kontynentu azjatyckiego i jest pozbawiony widocznych związków z innymi ryftami na kuli ziemskiej. Rowy tektoniczne bajkalskiej strefy ryftowej ciągną się na długości 2500 km od Mongolii przez zapadlisko jeziora Bajkał do Wyżyny Północnobajkalskiej i zapadliska Czerskiego. Obszar ryftu cechuje się dużą aktywnością sejsmiczną.

Europejskim ryftem kontynentalnym jest rów Renu, który jest związany z wyniesieniem Wogezów i Szwarcwaldu. Ryft Renu jest młody. Występują tam skały wulkaniczne.

W Ameryce Północnej znajduje się ryft Rio Grande. Zajmuje on wąską depresję, ciągnącą się od środkowych rejonów Kolorado po południową granicę stanu Meksyk w Stanach Zjednoczonych. Ryft ten jest oznaką pękania kontynentu północnoamerykańskiego. Z ryftem związane są skały wulkaniczne, a na głębokości kilkunastu kilometrów pod nim znajduje się kilka ognisk magmowych.

Naukowcy zauważyli tworzenie się nowego ryftu na terytorium Etiopii, na północy regionu Afar, w miejscu zbiegu płyt tektonicznych: afrykańskiej, arabskiej i somalijskiej. Doszło tam do ogromnego pęknięcia skorupy ziemskiej.

Zjawisko zapoczątkowane zostało we wrześniu 2005 roku serią niewielkich wstrząsów sejsmicznych oraz erupcją wulkanu Dabbahu, po których na powierzchni terenu pojawiło się kilkanaście niepozornych pęknięć ziemi. Magma przysuwała się przez środek obszaru szczeliny i niejako ją rozpychała. Rozłam postępował zatem w obu kierunkach.

Obecnie szczelina ma 60 km długości, jej krawędzie na całej długości są od siebie oddalone średnio o 5 metrów, a jej głębokość waha się od 2 do 12 kilometrów. Geolodzy nazwali to pęknięcie „jaszczurką”. Szacują, że do tej monstrualnej szczeliny przedostało się z wnętrza Ziemi już około 2 km³ bazaltowej magmy. Szczelina na pewno będzie się poszerzać i być może także wydłużać.

Naukowcy uważają, że powstanie tej szczeliny jest czymś w rodzaju geologicznej godziny zero przed powstaniem nowego morza w tej części świata. Główną część przyszłego morza stanowić będzie depresja Afaru, dlatego będzie ono stosunkowo płytkie (depresja ma 116 metrów poniżej poziomu morza). Jednak w przyszłym morzu będą występować głębokie, sięgające nawet 12 kilometrów szczeliny. Powierzchnia nowego akwenu może mieć ponad 600 kilometrów długości.

Słownik