Przeczytaj
Aby dowiedzieć się więcej na temat Johna Stuarta Milla, zapoznaj się z poniższymi materiałami:
John Stuart Mill. Część pierwsza: pierwsze spotkanieJohn Stuart Mill. Część pierwsza: pierwsze spotkanie
John Stuart Mill. Część trzecia: wpływ i recepcjaJohn Stuart Mill. Część trzecia: wpływ i recepcja
Wolność. Prekursorzy liberalizmuWolność. Prekursorzy liberalizmu
Wolność w utylitaryzmie J.S. Milla. Definicja wolności w utylitaryzmieWolność w utylitaryzmie J.S. Milla. Definicja wolności w utylitaryzmie
Wolność w społeczeństwieWolność w społeczeństwie
John Stuart Mill
Poglądy
Empiryzm
Hippolyte Taine, wielbiciel Johna Stuarta Milla, uznał go za spadkobiercę i kontynuatora Bacona, Hobbesa, Newtona, Locke’a. Nazwiska te jednoznacznie wskazują tradycję filozoficzną myśliciela – wyznaczają one słupy milowe rozwoju angielskiego empiryzmuempiryzmu. Otóż John Stuart Mill był:
1. empirystą genetycznym, to znaczy był przekonany, że wszelka wiedza jednostki ludzkiej pochodzi tylko i wyłącznie z doświadczenia, a jej sądy są nabyte; 2. empirystą epistemologicznym uznającym w doświadczeniu jedyne kryterium prawdziwej wiedzy; 3. empirystą metodologicznym, który utrzymuje, że prawdziwe twierdzenia naukowe, a więc wiedza prawomocna, mogą być wypracowane tylko dzięki doświadczeniu. Mill nawet matematyce odmawiał charakteru apriorycznego. Reprezentował więc skrajny empiryzm metodologiczny. John Stuart Mill (1806‑1873), źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna. Zdjęcie przedstawia portret starszego mężczyzny. Mężczyzna jest lekko łysiejący. Po bokach głowy ma falujące, półdługie włosy. Twarz mężczyzny jest owalna. Znajdują się na niej liczne zmarszczki. W brodzie mężczyzna ma charakterystyczny dołek. Mężczyzna jest ubrany w surdut z kamizelką. Ma koszulę ze stójką. Pod szyją ma zawiązaną szeroką wstążkę.
Te trzy empiryzmy występowały u Milla jednocześnie, aczkolwiek on sam nie określał swojej filozofii mianem empirystycznej (nazywał ją experentialism), ponieważ rozumiał ów termin jako sposób błędnego i pochopnego uogólniania, który ma niewiele wspólnego z metodami nauki.
Nie możemy mieć jednak wątpliwości, że filozofia Milla jest filozofią empirystyczną. W Autobiografii Mill napisał, że System logiki był podręcznikiem doktryny „wyprowadzającej całą wiedzę z doświadczenia”.
Epistemologia
Podstawowym pytaniem filozofii Milla jest pytanie o poznanie, a nie o byt, wpisuje się więc myśliciel angielski do tej tradycji filozoficznej, która przypisuje zasadniczą rolę epistemologii. Przyjęcie przez Milla założeń empiryzmu metodologicznegoempiryzmu metodologicznego, iż prawomocna wiedza może być zdobywana tylko poprzez doświadczenie, prowadziło do odrzucenia nieempirycznych metod poznania. Nie oznaczało jednakże sensualizmu, według którego źródłem poznania są tylko wrażenia zmysłowe. Mill istotną rolę w poznaniu przypisywał także wiedzy introspekcyjnej, odrzucał jednak poznanie intuicyjne. Był więc antyirracjonalistą, „świętym racjonalizmu”, jak nazwał go przywódca XIX‑wiecznych brytyjskich liberałów – Gladstone.
Istotne miejsce w epistemologii Milla zajmowała także kwestia panowania prawa przyczynowości, przekonania, że każde zjawisko ma swoją przyczynę. Otóż Mill nie odrzucał tego prawa, interesował go jednak problem, skąd się to przekonanie bierze. Doszedł do wniosku, iż ma ono charakter subiektywny, jest natury psychologicznej, pochodzi z obserwacji prawidłowości i oczekiwania, że jeżeli coś „wielokrotnie okazało się prawdą, a nigdy nie okazało się fałszem, okaże się nadal prawdą”. Mill pragnął jednak znaleźć uzasadnienie oparte na indukcjiindukcji, czyli uogólnieniu pojedynczych doświadczeń, która pozwoli ustalić przyczyny zdarzeń. Konieczne jest więc najpierw prześledzenie dokonań Milla w zakresie logiki.
Logika ze stanowiska empiryzmu
Kanony indukcji
Wszyscy historycy filozofii podkreślają, że teoria indukcji jest najważniejszym wkładem Milla do logiki. Skodyfikował on metody indukcji w postaci pięciu kanonów.
Mill zakładał, że jego kanony prowadzą do pewnych wyników i obejmują wszystkie metody empirycznego poznawania świata. Teraz można powiedzieć, że były to zbyt pochopne ustalenia; wiele odkryć naukowych zostało dokonanych bez zastosowania millowskich kanonów. Dotyczy to zwłaszcza tych odkryć, w których śmiała hipoteza pozbawiona była mocnego wsparcia empirycznego, np. teoria heliocentryczna Kopernika. Niemniej jednak są owe kanony istotnym osiągnięciem, do dzisiaj przypominane są w podręcznikach metodologii nauk.
Koncepcję indukcji opierał Mill na prawie przyczynowości, ale z drugiej strony w jego ujęciu na indukcji opierała się przyczynowość. Nie stanowiło to jednak dla niego problemu – filozof tłumaczył to w taki sposób, że prawo przyczynowości opiera się na indukcji prostej, natomiast indukcja udoskonalona, posługująca się pięcioma kanonami (a więc inna), opiera się na prawie przyczynowości.
UtylitarnaUtylitarna etyka
Mill był przekonany, że ludzie zawsze pragną szczęścia i niczego innego. Do takiego wniosku upoważniały go, jak pisał, obserwacje, teza ta miała więc podstawy empiryczne, choć odwoływała się do faktów psychologicznych. Podstawowym zatem, jeżeli nie jedynym, zadaniem moralnym jest zapewnienie wszystkim ludziom szczęścia.
O jakim jednak szczęściu pisał Mill?
Nie była to filozofia egoizmu ani dogodności – największym szczęściem jest szczęście ogólne. Podstawę etyki widział Mill w użytecznościużyteczności. Nie zgadzał się, jako empirysta genetycznyempirysta genetyczny, z poglądem głoszącym istnienie wrodzonych różnic między ludźmi, dzięki czemu widział możliwości racjonalnego ułożenia stosunków i spraw społecznych, wspartych na zasadzie troski o szczęście wszystkich. Gwarantował to właśnie utylitaryzm, który był w jego ujęciu nauką, przyjmującą użyteczność jako podstawę moralności. Koncepcję utylitaryzmu głosił już nauczyciel Milla – Jeremy Bentham; autor Utylitaryzmu zmodyfikował jednak nieco jego poglądy.
Zastanów się i opisz, jakie relacje zachodzą między korzyścią jednostki a dobrem ogółu.
Wolność i liberalny indywidualizm
Z dzisiejszej perspektywy ciekawsze od koncepcji filozoficznych wydają się z pewnością poglądy Milla z zakresu doktryn politycznych. Tu na uwagę zasługuje jego dorobek wpisujący się w tradycję liberalizmuliberalizmu, przede wszystkim kwestia wolności. Prowadził filozof swoje rozważania w czasie, gdy dobro jednostki było już usankcjonowane nie tylko pismami teoretyków liberalizmu, ale stało się także celem działalności gospodarczej. Uznano bowiem, że jest to podstawowy czynnik rozwoju społecznego.
Nie udało się natomiast Millowi wypracować, co było z pewnością zadaniem znacznie trudniejszym, jednoznacznych zasad dotyczących ułożenia stosunków między jednostką a społeczeństwem. Widział zarówno dobre, jak i złe strony wzajemnych relacji; wiedział, że wpływy konwenansów mogą doprowadzić do ujednolicania poglądów jednostki ze stanowiskiem społeczeństwa, stanowiąc zagrożenie dla indywidualności, ale dostrzegał także ich aspekt pozytywny. Widział bowiem we wpływie społeczeństwa, obok wychowania, istotny element socjalizujący.
Słownik
(łac. inductio) metoda wyprowadzania wniosków ogólnych z przesłanek będących pojedynczymi przypadkami tych wniosków
(łac. utilis – użyteczny) doktryna etyczna, która za jedyny element ludzkiego dobra uznaje przyjemność lub zaspokojenie dobra; w utylitaryzmie indywidualistycznym najwyższą wartość stanowi użyteczność osobista, a więc dostarczanie najwyższych przyjemności jednostce; utylitaryzm społeczny postuluje staranie o cudzą przyjemność, oderwanie się od korzyści osobistych; do takich poczynań powinien zdążać człowiek moralny
(gr. empeiría – doświadczenie) kierunek filozoficzny w teorii poznania, który wywodzi wszelkie poznanie z doświadczenia zewnętrznego lub wewnętrznego
weryfikuje efekty poznania; zakłada, że doświadczenie stanowi jedyne kryterium wiedzy prawdziwej
odnosi się do sposobów poznania rzeczywistości w zgodzie z prawdą i uzasadniania rezultatów tegoż poznania; uznaje, że poznanie prawdziwe jest zawsze oparte na poprzedzającym je doświadczeniu i tylko w nim może znajdować uzasadnienie
wyjaśnia genezę poznania i uznaje, że wszystkie myśli i pojęcia ukształtowane zostały na podstawie doświadczenia, umysł człowieka jest pierwotnie pozbawiony zdolności poznawczych („tabula rasa”)
(łac. liberalis – wolnościowy; łac. liber – wolny) ogólna nazwa doktryn opartych na racjonalistycznej koncepcji człowieka i społeczeństwa; głosi, że warunkiem szczęścia człowieka jest wolność, która stanowi również warunek postępu i pokoju społecznego
sprowadza rolę państwa do ochrony uprawnień należnych jednostce, a więc wolności przekonań i słowa, powszechnego prawa wyborczego, pełnych swobód politycznych
głosi wolną nieskrępowaną działalność jednostki w ramach wolnej konkurencji z całkowitym poszanowaniem własności prywatnej
podstawowa kategoria w etyce utylitaryzmu, w myśl której przeprowadza się oceny czynów ludzkich ze względu na przyjemność, jaką przynoszą, lub przykrość, której pozwalają uniknąć