John Stuart Mill

Poglądy

Empiryzm

Hippolyte Taine, wielbiciel Johna Stuarta Milla, uznał go za spadkobiercę i kontynuatora Bacona, Hobbesa, Newtona, Locke’a. Nazwiska te jednoznacznie wskazują tradycję filozoficzną myśliciela – wyznaczają one słupy milowe rozwoju angielskiego empiryzmuempiryzmempiryzmu. Otóż John Stuart Mill był:

Te trzy empiryzmy występowały u Milla jednocześnie, aczkolwiek on sam nie określał swojej filozofii mianem empirystycznej (nazywał ją experentialism), ponieważ rozumiał ów termin jako sposób błędnego i pochopnego uogólniania, który ma niewiele wspólnego z metodami nauki.

Nie możemy mieć jednak wątpliwości, że filozofia Milla jest filozofią empirystyczną. W Autobiografii Mill napisał, że System logiki był podręcznikiem doktryny „wyprowadzającej całą wiedzę z doświadczenia”.

Epistemologia

Podstawowym pytaniem filozofii Milla jest pytanie o poznanie, a nie o byt, wpisuje się więc myśliciel angielski do tej tradycji filozoficznej, która przypisuje zasadniczą rolę epistemologii. Przyjęcie przez Milla założeń empiryzmu metodologicznegoempiryzm metodologicznyempiryzmu metodologicznego, iż prawomocna wiedza może być zdobywana tylko poprzez doświadczenie, prowadziło do odrzucenia nieempirycznych metod poznania. Nie oznaczało jednakże sensualizmu, według którego źródłem poznania są tylko wrażenia zmysłowe. Mill istotną rolę w poznaniu przypisywał także wiedzy introspekcyjnej, odrzucał jednak poznanie intuicyjne. Był więc antyirracjonalistą, „świętym racjonalizmu”, jak nazwał go przywódca XIX‑wiecznych brytyjskich liberałów – Gladstone.

Istotne miejsce w epistemologii Milla zajmowała także kwestia panowania prawa przyczynowości, przekonania, że każde zjawisko ma swoją przyczynę. Otóż Mill nie odrzucał tego prawa, interesował go jednak problem, skąd się to przekonanie bierze. Doszedł do wniosku, iż ma ono charakter subiektywny, jest natury psychologicznej, pochodzi z obserwacji prawidłowości i oczekiwania, że jeżeli coś „wielokrotnie okazało się prawdą, a nigdy nie okazało się fałszem, okaże się nadal prawdą”. Mill pragnął jednak znaleźć uzasadnienie oparte na indukcjiindukcjaindukcji, czyli uogólnieniu pojedynczych doświadczeń, która pozwoli ustalić przyczyny zdarzeń. Konieczne jest więc najpierw prześledzenie dokonań Milla w zakresie logiki.

Logika ze stanowiska empiryzmu

Kanony indukcji

Wszyscy historycy filozofii podkreślają, że teoria indukcji jest najważniejszym wkładem Milla do logiki. Skodyfikował on metody indukcji w postaci pięciu kanonów.

Mill zakładał, że jego kanony prowadzą do pewnych wyników i obejmują wszystkie metody empirycznego poznawania świata. Teraz można powiedzieć, że były to zbyt pochopne ustalenia; wiele odkryć naukowych zostało dokonanych bez zastosowania millowskich kanonów. Dotyczy to zwłaszcza tych odkryć, w których śmiała hipoteza pozbawiona była mocnego wsparcia empirycznego, np. teoria heliocentryczna Kopernika. Niemniej jednak są owe kanony istotnym osiągnięciem, do dzisiaj przypominane są w podręcznikach metodologii nauk.

Koncepcję indukcji opierał Mill na prawie przyczynowości, ale z drugiej strony w jego ujęciu na indukcji opierała się przyczynowość. Nie stanowiło to jednak dla niego problemu – filozof tłumaczył to w taki sposób, że prawo przyczynowości opiera się na indukcji prostej, natomiast indukcja udoskonalona, posługująca się pięcioma kanonami (a więc inna), opiera się na prawie przyczynowości.

UtylitarnautylitaryzmUtylitarna etyka

Mill był przekonany, że ludzie zawsze pragną szczęścia i niczego innego. Do takiego wniosku upoważniały go, jak pisał, obserwacje, teza ta miała więc podstawy empiryczne, choć odwoływała się do faktów psychologicznych. Podstawowym zatem, jeżeli nie jedynym, zadaniem moralnym jest zapewnienie wszystkim ludziom szczęścia.

Nie była to filozofia egoizmu ani dogodności – największym szczęściem jest szczęście ogólne. Podstawę etyki widział Mill w użytecznościużytecznośćużyteczności. Nie zgadzał się, jako empirysta genetycznyempiryzm genetycznyempirysta genetyczny, z poglądem głoszącym istnienie wrodzonych różnic między ludźmi, dzięki czemu widział możliwości racjonalnego ułożenia stosunków i spraw społecznych, wspartych na zasadzie troski o szczęście wszystkich. Gwarantował to właśnie utylitaryzm, który był w jego ujęciu nauką, przyjmującą użyteczność jako podstawę moralności. Koncepcję utylitaryzmu głosił już nauczyciel Milla – Jeremy Bentham; autor Utylitaryzmu zmodyfikował jednak nieco jego poglądy.

Wolność i liberalny indywidualizm

Z dzisiejszej perspektywy ciekawsze od koncepcji filozoficznych wydają się z pewnością poglądy Milla z zakresu doktryn politycznych. Tu na uwagę zasługuje jego dorobek wpisujący się w tradycję liberalizmuliberalizmliberalizmu, przede wszystkim kwestia wolności. Prowadził filozof swoje rozważania w czasie, gdy dobro jednostki było już usankcjonowane nie tylko pismami teoretyków liberalizmu, ale stało się także celem działalności gospodarczej. Uznano bowiem, że jest to podstawowy czynnik rozwoju społecznego.

Nie udało się natomiast Millowi wypracować, co było z pewnością zadaniem znacznie trudniejszym, jednoznacznych zasad dotyczących ułożenia stosunków między jednostką a społeczeństwem. Widział zarówno dobre, jak i złe strony wzajemnych relacji; wiedział, że wpływy konwenansów mogą doprowadzić do ujednolicania poglądów jednostki ze stanowiskiem społeczeństwa, stanowiąc zagrożenie dla indywidualności, ale dostrzegał także ich aspekt pozytywny. Widział bowiem we wpływie społeczeństwa, obok wychowania, istotny element socjalizujący.

Słownik