Przeszczep to komórki, tkanki lub narządy pobierane od dawcy i w procesie przeszczepienia (transplantacjitransplantacjatransplantacji) przenoszone do organizmu biorcy.

Pod względem pochodzenia przeszczepy dzieli się na dwa rodzaje.

• Przeszczep od dawcy żywego – przeszczepiane komórki, tkanki lub narządy pobierane są przyżyciowo. Przeniesienie przeszczepu może nastąpić pomiędzy osobami spokrewnionymi, np. rodzic–dziecko, mąż–żona, lub osobami niespokrewnionymi, ale wówczas wymagana jest opinia komisji lekarskiej i zgoda sądu.

• Przeszczep od dawcy zmarłego – przeszczepiane komórki, tkanki lub narządy pobierane są po śmierci. Pobranie przeszczepu wymaga stwierdzenia śmierci potencjalnego dawcy. W medycynie za zmarłego uznaje się człowieka, u którego doszło do trwałego i nieodwracalnego ustania wszelkich czynności mózgu lub ustania krążenia krwi. Zgon orzeka komisja lekarska niezwiązana z procedurą transplantacyjną.

Przeszczepianie jest uznaną w medycynie metodą ratowania zdrowia i życia osób chorych, które do poprawy funkcji organizmu i jakości życia potrzebują zdrowych komórek, tkanek lub narządów. Skuteczność tej metody leczenia zależy od różnych czynników, spośród których najważniejsze są:

• odpowiednie dobranie dawcy i biorcy;

• prawidłowe przygotowanie i przechowywanie pobranego przeszczepu;

• właściwe leczenie pooperacyjne oraz długoterminowe po okresie rekonwalescencjirekonwalescencjarekonwalescencji.

Odpowiednie dobranie dawcy i biorcy jest związane z badaniem tzw. zgodności tkankowejzgodność tkankowazgodności tkankowej. Wysoki stopień zgodności tkankowej pomiędzy dawcą i biorcą zwiększa szanse na przyjęcie przeszczepu i zmniejsza ryzyko rozwoju zespołu chorobowego przeszczep przeciwko biorcy. Zgodność tkankowa na poziomie 100% dotyczy przeszczepów autogenicznych, w których następuje przeniesienie przeszczepu w obrębie jednego organizmu. Prawie 100‑procentowa zgodność tkankowa dotyczy przeszczepów izogenicznych, w których przeszczep przenosi się między bliźniętami jednojajowymi. W przypadku przeszczepów allogenicznych przeszczep dobierany jest tak, aby zgodność tkankowa była jak najwyższa – dobór dawcy i biorcy wiąże się ze znalezieniem tzw. genetycznego bliźniaka. Natomiast przeszczepy ksenogeniczne mają bardzo niską zgodność tkankową.

Stopień zgodności tkankowej zależy od podobieństwa antygenów zgodności tkankowejantygeny zgodności tkankowejantygenów zgodności tkankowej, obecnych na powierzchni komórek dawcy i biorcy. Antygeny te należą do tzw. głównego układu zgodności tkankowejgłówny układ zgodności tkankowej, MHCgłównego układu zgodności tkankowej – MHC (ang. major histocompatibility complex). W organizmach wielokomórkowych obecność antygenów MHC na powierzchni komórek umożliwia ich wzajemne rozpoznawanie się oraz odróżnianie komórek własnych od komórek obcych. Geny MHC charakteryzują się wysokim polimorfizmempolimorfizm genetycznypolimorfizmem, dlatego kodowane przez nie białka MHC wykazują dużą zmienność.

Dobór dawcy i biorcy wiąże się ze znalezieniem dwóch osób wykazujących podobieństwo genetyczne w zakresie wysokozmiennych genów MHC. Szanse na dobranie „genetycznego bliźniaka” nie są jednak duże i wynoszą średnio 1 : 20 000. Niski stopień podobieństwa genetycznego i tym samym niski stopień podobieństwa antygenów MHC pomiędzy dawcą i biorcą sprawia, że układ odpornościowy biorcy rozpoznaje komórki dawcy jako obce. Przeciwko obcym komórkom przeszczepu kierowana jest reakcja odpornościowa, której konsekwencją jest odrzucenie przeszczepu.

Więcej o antygenach transplantacyjnych w e‑materiale pt. Antygeny zgodności tkankowejP1C76sUewAntygeny zgodności tkankowej.

Prawidłowe przygotowanie i przechowywanie pobranego przeszczepu wymaga jego przepłukania i ochłodzenia do temperatury ok. 4°C. Sterylnie zapakowany organ może być przechowywany od kilku godzin – np. serce, wątroba, trzustka – do nawet kilkudziesięciu – np. nerka. Możliwość przechowywania przeszczepu pozwala uzyskać czas niezbędny na jego przetransportowanie do szpitala, w którym ma nastąpić przeszczepienie.

Właściwie dobrane leczenie pooperacyjne wymaga stosowania leków immunosupresyjnychleki immunosupresyjneleków immunosupresyjnych, które hamują aktywność układu odpornościowego. Ma to na celu zmniejszenie ryzyka odrzucenia przeszczepu lub rozwoju zespołu chorobowego przeszczep przeciwko biorcy. Zespół ten jest niepożądaną reakcją zachodzącą po transplantacji. Do organizmu biorcy wraz z przeszczepem docierają m.in. limfocyty T pochodzące z organizmu dawcy. Limfocyty T dawcy rozpoznają tkanki i narządy organizmu biorcy jako obce struktury i doprowadzają do ich niszczenia, czego objawem są: biegunka, powiększenie śledziony i węzłów chłonnych, niedokrwistość, podatność na infekcje i ogólne wyniszczenie organizmu. Podanie leków immunosupresyjnych hamuje w organizmie biorcy aktywność makrofagówmakrofagimakrofagów, limfocytów Tlimfocyty Tlimfocytów T oraz limfocytów Blimfocyty Blimfocytów B i tym samym zwiększa powodzenie przyjęcia się przeszczepu.

Immunosupresanty wykazują dość szerokie spektrum działania, w wyniku czego obniżają odporność organizmu biorcy, a tym samym zwiększają jego podatność na zakażenia bakteryjne i wirusowe. Dlatego w uzasadnionych przypadkach wykorzystywane są tzw. przeciwciała monoklonalneprzeciwciała monoklonalneprzeciwciała monoklonalne, które wykazują swoistość i łączą się jedynie z określonym antygenem. Właściwości przeciwciał monoklonalnych dają możliwość wybiórczego hamowania aktywności określonej podgrupy limfocytów – tylko tych, które rozpoznają przeszczep jako tkankę lub organ obcy dla organizmu biorcy.

RiUUbY0yLVwyx

Zdjęcie przedstawia mężczyznę ubranego w biały fartuch, czepek oraz rękawiczki. W rękach trzyma pojemnik zawierający czerwoną substancję. Stoi przed półkami, na których położone są identyczne pojemniki.

Najlepsze wyniki leczenia uzyskuje się u biorcy podczas pierwszej transplantacji z bardzo dobrze dobranym przeszczepem o krótkim czasie niedokrwienia, pochodzącym od żywego dawcy.

Przeszczepianymi komórkami są komórki macierzyste pochodzące z krwi obwodowej lub szpiku kostnego, wykorzystywane w leczeniu chorób nowotworowych krwi, np. białaczki.

Przeszczepianymi tkankami są: rogówka, tkanka tłuszczowa, skóra, kości, chrząstki, więzadła i zastawki serca. Niektóre tkanki, np. rogówka, opona twarda lub kość, są słabo immunogenne, czyli nie wywołują reakcji odpornościowej w organizmie biorcy. Takie przeszczepy nazywa się biostatycznymi.

RgbG1O3V5SLCf

Zdjęcie przedstawia w dużym zbliżeniu ludzkie oko. Po bokach źrenicy znajdują się dwa szwy chirurgiczne.

Najczęściej przeszczepiane są narządy pobrane od osób zmarłych. Zgodnie z obowiązującą w Polsce Ustawą z dnia 1 lipca 2005 r. o pobieraniu, przechowywaniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów (Dz.U. z 2020 r., poz. 2134) pobrania komórek, tkanek i narządów ze zwłok można dokonać, jeżeli osoba zmarła nie wyraziła za życia sprzeciwu (w niektórych przypadkach sprzeciw może wyrazić przedstawiciel ustawowy, czyli np. rodzic osoby niepełnoletniej). Żaden z narządów służących do przeszczepiania nie może być przedmiotem handlu – jest to jednoznacznie potępione przez wszystkie środowiska transplantacyjne. Przeszczepianymi narządami są: nerka, wątroba, serce, płuca czy trzustka. Najczęściej przeszczepianym narządem w Polsce i na świecie jest nerka.

R1PqXzthr4P2K

Zdjęcie przedstawia ludzką nerkę z naczyniami doprowadzającymi do niej krew. Nerka leży na serwecie chirurgicznej. Na jednym z naczyń zaciśnięty jest zacisk homeostatyczny.

Słownik