Społeczność organizująca w procesie dziejowym ramy swego funkcjonowania przekształca się w świadomy swej tożsamości naród, wspólnotę ludzi połączoną językiem, terytorium, zasadami życia społecznego i gospodarczego, wykształcającą specyficzną, oryginalną kulturę, będącą warunkiem koniecznym jego dalszej egzystencji. Stanowi ona jeden z elementów świadomości narodowej i obejmuje m.in. zespół wierzeń, przekonań, miejsca i wydarzenia ważne z punktu widzenia historii narodu, dzieła artystyczne, zwyczaje, wartości, tradycje, których znajomość uważa się za obowiązującą członków danej zbiorowości narodowej. Kultura narodowa z jednej strony podlega stopniowym zmianom związanym najczęściej z oddziaływaniem innych kultur, z drugiej jednak wpływa na nie wzbogacająco. Takie przenikanie elementów między kulturami nazywane jest dyfuzją kulturowądyfuzja kulturowadyfuzją kulturową.

Specyfikę kultury i tożsamości europejskiej tworzą głównie: szczególne warunki geograficzno‑cywilizacyjne kontynentu, greckie tradycje kulturalno‑intelektualne i polityczne, rzymskie tradycje państwowe i prawne oraz uniwersalne wartości chrześcijańskie. Przez wieki Europa ukształtowała własną kulturę i określoną tożsamość, lecz jednocześnie składa się ona z odmiennych tożsamości oraz kultur poszczególnych narodów.

Wydarzeniem w dziejach Polski, które włączyło kraj w sferę kultury europejskiej, było bez wątpienia przyjęcie chrześcijaństwa w 966 roku, wskutek czego nasza narodowa kultura pojawiła się na arenie europejskiej i zbliżyła się do kultury ukształtowanej na gruncie dziedzictwa Grecji i Rzymu. Trudno jednak mówić o istnieniu rozwiniętej narodowej wspólnoty kulturowej i szerokiej dyfuzji kulturowej w początkach państwowości polskiej.

R1KtBpyIOazYX

Zdjęcie przedstawia ruiny kaplicy. Znajdują się pod zadaszeniem. Ruiny to półokrągłe wejście z drzwiami obudowane kamiennymi ścianami. Na pierwszym planie jest metalowy krzyż i widać fragmenty zachowanych ścian obiektu.

W XIII wieku formował się język polski, odrębny od pozostałych języków słowiańskich, kształtowała się specyficzna kultura i obyczajowość dworów książęcych i rycerstwa. Jednocześnie kultura polska przenikała się intensywnie z kulturami sąsiadów, zwłaszcza Rusinów oraz osadników wiejskich i miejskich, głównie Niemców. Procesy te nasilały się aż do końca XVI wieku. Nie występowało zjawisko asymilacji jednych grup społeczno‑kulturowych przez inne ani rywalizacja kultur, ale wzajemne przejmowanie rozmaitych elementów przy zachowaniu własnej odrębności.

W okresie tym na terytorium państwa polskiego, a potem Rzeczypospolitej szlacheckiej, w sferze obyczajowej wyraźnie dominowała kultura dworsko‑rycersko‑szlachecka bazująca na tradycji miejscowej, ale wykorzystująca elementy z innych europejskich kultur. Początkowo była to kultura rycerska, ukształtowana w Europie Zachodniej wskutek wypraw krzyżowych, później włoska, kształtująca bogaty dorobek polskiego renesansu, oraz niemiecka i ruska.  

Rv8mNLd6nPFKS

Ilustracja przedstawia scenę bitwy. Naprzeciwko siebie walczą ze sobą rycerze na koniach. Rycerze trzymają miecze i piki. Na pierwszym planie jeden z walczących spada z konia.

Także polskie kultury plebejskie, mieszczańska i chłopska, przenikały się z istniejącymi w granicach Rzeczypospolitej innymi kulturami plebejskimi – niemiecką, ruską, litewską czy żydowską.

Zjawiska te przyczyniły się do ukształtowania na terytorium Rzeczypospolitej od XIV do XVIII wieku bogatej mozaiki kultur, wykazującej znaczne zróżnicowanie regionalne, na co bez wątpienia wpływały czynniki etniczne i wyznaniowe. W polskich miastach harmonijnie koegzystowały odrębne kultury i języki, grupując się jednak w poszczególnych dzielnicach. Powszechnie podawanym przykładem jest Lwów, w którym istniały dzielnice polska, ruska, niemiecka, żydowska, ormiańska. Nie mniej zróżnicowana była kultura chłopska, wykazująca w zachodniej części kraju elementy niemieckiej kultury chłopskiej, a w części wschodniej ruskiej, litewskiej, a nawet łotewskiej. Natomiast w przypadku szlachty, niezależnie od jej przynależności etnicznej, dominującymi językami była łacina i polski. Wynikało to zapewne z prestiżu, jakim cieszyła się kultura i język wyższej warstwy społecznej potężnego ówcześnie państwa.

Rb0xzMVqNws7I

Ilustracja przedstawia mężczyznę w stroju szlacheckim jadącego na koniu. W dłoni trzyma broń przypominającą kilof. Mężczyzna jedzie w otoczeniu dwóch innych mężczyzn idących pieszo. Trzymają w dłoniach strzelby. Na głowach mają czapki z piórem.

Rozbiory Polski radykalnie zmieniły sytuację, gdyż zadaniem kultury stało się integrowanie narodu zagrożonego wchłonięciem przez państwa zaborcze. Spowodowało to pewne, choć niecałkowite osłabienie dyfuzji kulturowej i rozwój kultury narodowej przejawiającej się m.in. w dbałości o zachowanie polskiego języka, poznawaniu i wspieraniu literatury w języku narodowym, obyczajów, ochronie tradycji i pamiątek przeszłości czy kultywowaniu pamięci o historii. Widać to zwłaszcza w epoce romantyzmu, kiedy to w twórczości najważniejszych polskich artystów – Juliusza Słowackiego, Adama Mickiewicza, Fryderyka Chopina, Stanisława Moniuszki – dominowały wątki narodowe, ale także w wieku XIX, kiedy to powstawały dzieła „ku pokrzepieniu serc”, czego przykładem mogą być utwory Henryka Sienkiewicza i obrazy Jana Matejki.

RNhkAdXLILjtT

Na zdjęciu jest kartka papieru z zapisanym wierszem. Kartka jest zniszczona. Tekst napisany jest odręcznie.

Zjawiska te, określane przez niektórych historyków mianem „nacjonalizmu kulturowego”, były obecne także w innych europejskich krajach – we Francji, w Niemczech, we Włoszech, w Rosji czy Anglii, gdzie następowało dążenie do wchłonięcia poprzez asymilację społeczności uznawanych za słabsze, niezdolne do samodzielnego bytu politycznego i ekonomicznego. Kultura oderwana dotychczas od polityki była więc nie tylko narzędziem integracji narodu, ale także ekspansji, z czym w sposób oczywisty była związana transmisja elementów kulturowych. Widoczne było to również na terytorium Polski, gdzie przyswojenie języka zaborców i elementów ich kultury (germanizacja, rusyfikacja) stało się warunkiem poważniejszego awansu społecznego, zawodowego i materialnego. Z drugiej strony nie zaprzestano kultywowania kultury narodowej, podejmując np. próby wypracowania tzw. „stylu narodowego”, który miał możliwie najpełniej odzwierciedlać ducha Polaków. Podobne procesy występowały również w innych europejskich krajach, gdzie kultura stała się ważnym narzędziem radykalnego nacjonalizmu i gdzie ekspansja nacjonalistycznego postrzegania kultury stała się narzędziem realizacji polityki narodowej. Dotychczasowy model dyfuzji kulturowej i współżycia przedstawicieli różnych języków, religii i stylów życia, obecny od wielu stuleci w krajach europejskich, także w Polsce, ustąpił miejsca przekonaniu, że narodowa kultura jest rdzenna, uprawniona do rozwoju jedynie na danym obszarze, wskazywano także rzekomą wyższość pewnych kultur nad innymi.

RlC1pgNooMKlN

Zdjęcie przedstawia drewniany dom w góralskim stylu. Ma liczne okna - półokrągłe w górnej części. Okna są różnej wielkości. Dach jest spadzisty. Dom stoi w otoczeniu drzew.

Po zakończeniu I wojny światowej, w okresie kształtowania się powojennego ładu politycznego, skutkowało to m.in. zacieraniem śladów przeszłości. Dlatego powszechnie niszczono świadectwa „obcego panowania” – dobra kultury, świątynie, cmentarze itp. W okresie II wojny światowej w podobny sposób Niemcy usuwali dorobek dziejowy mieszkańców ziem dawnej Rzeczypospolitej – Polaków, Żydów i innych mniejszości etnicznych. Proces ten, choć odmiennie ukierunkowany, trwał w okresie Polski Ludowej, zwłaszcza w jej początkowych dekadach i polegał m.in. na usunięciu substancji kulturowej pozostawionej przez migrantów przymusowych. Jego świadectwem są w Polsce np. miejsca po zniszczonych cmentarzach ewangelickich. Jednocześnie intensywnie transponowano na polski grunt wzorce kulturowe ze Związku Radzieckiego, obejmujące literaturę, malarstwo, rzeźbę, muzykę, architekturę, a nawet obyczajowość. 

RguWfFMD7WWEk

Ilustracja przedstawia plakat - jest na nim młoda kobieta, trzymająca kierownicę traktora. Kobieta ubrana jest w koszulę z czerwonym krawatem i spódnicę. Za nią widać pola i traktory. Na plakacie jest napis: Młodzieży - naprzód do walki o szczęśliwą socjalistyczną wieś polską..

Współcześnie wielokulturowość ponownie staje się wartością, czego przykładem mogą być przygraniczne regiony Polski. Coraz powszechniejsze jest przekonanie, że zróżnicowanie kulturowe nie musi generować konfliktów w życiu społecznym czy gospodarczym, podkreśla się pozytywne konsekwencje istnienia wielokulturowych przestrzeni. Podejście to jest zgodne z działaniami Unii Europejskiej w zakresie polityki kulturalnej. Artykuł 167 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej definiuje rolę Unii w obszarze kultury w następujący sposób: Wspólnota […] przyczynia się do rozkwitu kultur państw członkowskich, w poszanowaniu różnorodności narodowej i regionalnej, równocześnie podkreślając znaczenie wspólnego dziedzictwa kulturowegodziedzictwo kulturowedziedzictwa kulturowego.

Czy zatem polska kultura jest częścią kultury europejskiej? Bez wątpienia tak, choć warto zauważyć pewną dwoistość znaczenia kultury polskiej w tym kontekście. Otóż przez mieszkańców Europy Wschodniej jest powszechnie kojarzona z kulturą zachodnioeuropejską, podczas gdy mieszkańcy Europy Zachodniej pojmują ją jako typowo wschodnioeuropejską. Może więc jej wartość polega także na tym, że jest swoistym pomostem łączącym pod względem kulturalnym dwie, tak różne części Europy.

Słownik