R1I74B1buKFaR1

Zdjęcie przedstawia stronę tytułową pierwszego tomu Encyklopedii autorstwa Diderota, wydanej w Paryżu. Widnieją na niej napisy w języku francuskim i niewielki rysunek ze skrzydlatym aniołem stąpającym po książkach, dywanach, obrazkach.,

Panowanie matematyków już skończone, zaczyna się panowanie przyrodoznawstwa – to zdanie autorstwa Denisa Diderota dobrze oddaje zmianę, która następowała między XVII a XVIII w. w filozofii. „Matematycy” to XVII‑wieczni racjonaliści, zwłaszcza Kartezjusz, którego system filozoficzny budowany na wzór geometrii zdominował filozofię francuską tego wieku. Pod „przyrodoznawstwem” należy natomiast rozumieć oświeceniowy nurt filozoficznego empiryzmu i naturalizmu, który powstał w Anglii, a następnie przeniknął do Francji, gdzie rozwijany był m.in. w środowisku twórców Wielkiej Encyklopedii FrancuskiejWielka Encyklopedia FrancuskaWielkiej Encyklopedii Francuskiej. Wewnątrz tego nurtu można wyróżnić poglądy, które wpiszą się w proces kształtowania się nowożytnej filozofii pozytywistycznej. Szkoła pozytywistyczna dojrzeje co prawda w połowie XIX wieku, ale torowali jej drogę właśnie filozofowie oświeceniowi, tacy jak Jean Le Rond d'Alembertd'Alembert, Jean Le RondJean Le Rond d'Alembert. W pewnym stopniu poglądy pozytywistyczne można przypisać także  Jeanowi A. CondorcetowiCondorcet, Jean Antoin N.Jeanowi A. Condorcetowi, Anne R. Turgotowi, Pierre M. de Maupertuisowi czy Paulowi H. Holbachowi.

D'Alembert był w pierwszym rzędzie matematykiem i fizykiem i z tych źródeł czerpał inspiracje do filozofowania. Ściśle filozoficznym źródłem jego poglądów była natomiast epistemologia J. Locke'a. Program intelektualny d'Alemberta to przede wszystkim ugruntowanie metody naukowego badania w oparciu o zasady empiryzmu oraz oczyszczenie poznania z kwestii metafizycznych, niemających oparcia w doświadczalnych faktach. To właśnie doświadczenie zakreśla, zdaniem d'Alemberta, granice prawomocnego poznania i dzięki niemu człowiek wchodzi w skuteczne zarówno poznawczo, jak i praktycznie relacje z przyrodą. Wiedza naukowa przynosi nie tylko ustalenia teoretyczne, ale również niesie możliwość rozumnego urządzenia życia. Poznanie nie zatrzymuje się jednak na ewidencjonowaniu faktów, lecz zmierza do rozumowego formułowania ogólnych własności rzeczy oraz reguł nimi rządzących. D'Alembert nie wątpił, że poznawane fakty i reguły są obiektywne oraz dotyczą świata zewnętrznego, był więc realistą, co różniło go od empirystów brytyjskich, zwłaszcza Berkeleya i Hume'a.

D'Alembert postulował jedność nauk, której chciał dać wyraz w encyklopedii:

Tak ujęta nauka jest jednak zawsze tworem otwartym i krytycznym, także wobec własnych ustaleń. D'Alembert zdawał sobie sprawę z faktu, że rozwój wiedzy ma charakter procesu, zauważał przy tym wpływ czynników społecznych i biologicznych na jej postęp.

Specyficzną rolę przypisał d'Alembert filozofii. Zakres przedmiotowy przyznawany przez niego filozofii jest do dzisiaj kwestia sporną. Niewątpliwie według francuskiego myśliciela filozofia nie dysponuje samoistnym przedmiotem dociekań, nie bada więc na przykład bytu, czy to w sensie idealistycznym, czy materialistycznym, natomiast koncentruje się na badaniu faktów już opracowanych przez nauki, zmierzając do formułowania ogólnych zasad poznania. Można powiedzieć, że w twórczości francuskiego encyklopedysty wyraźniejszy jest ślad epistemologiczny niż metafizyczny – jedność świata wyraża się raczej poprzez jedność sposobu jego badania niż poprzez niejasne i niekonkluzywne, zdaniem d'Alemberta, spekulacje metafizyczne.

Istotnym dopełnieniem pozytywistycznego obrazu wiedzy była optymistyczna wizja historycznego postępu ludzkości rozwijana przez A. Turgota i J.A. Condorceta. Dzieło drugiego z nich, Szkic obrazu postępu ducha ludzkiego przez dzieje, zawiera motywy obecne później w klasycznym pozytywizmie A. Comte'a: przekonanie o istnieniu poznawalnych praw rządzących społecznym  życiem człowieka, istnieniu koniecznego postępu historycznego oraz możliwości budowania podziałów epok historycznych w oparciu o kryterium rozwoju wiedzy i moralności człowieka. Tak oto Condorcet charakteryzował swoja rozprawę:

Wymienieni filozofowie  zajmowali się różnymi obszarami nauki i życia praktycznego. D'Alembert wraz z Condorcetem, Turgotem i Holbachem angażował się się w wydawanie Wielkiej Encyklopedii Francuskiej, odrzucając propozycje intratnych posad od króla Prus Fryderyka i carycy Katarzyny. Turgot był  ekonomistą, wybitnym fizjokratąfizjokratyzmfizjokratą i politykiem, Condorcet matematykiem, politykiem, bojownikiem o prawa obywatelskie, który swoje najważniejsze dzieło napisał, ukrywając się przed aresztowaniem, M. de Maupertuis przedsięwziął awanturniczą wyprawę do Laponii, by wykazać spłaszczenie kuli ziemskiej. Byli więc ci filozofowie przeciwieństwem filozofów gabinetowych. Aktywnie uczestniczyli w życiu publicznym, chcąc nie tylko refleksją, ale także działaniem dać świadectwo wielkiej mocy wiedzy.

Słownik