Reakcja na idealizm niemiecki

Przypomnijmy o zarysowującej się sprzeczności między domkniętym systemem Hegla a historyzmemhistoryzmhistoryzmem jego dialektycznejdialektykadialektycznej metody, o wynikającej stąd krytycznej postawie części uczniów wobec spuścizny mistrza oraz o oporze, na który filozofia Heglowska zaczęła natrafiać ze strony adwersarzy przychodzących „z zewnątrz”, spoza kręgu klasycznej filozofii niemieckiej. W rzeczywistości sytuacja ta była rezultatem procesów o dwojakim charakterze: historycznym (społeczno‑politycznym) i teoretycznym (filozoficznym). Z jednej strony w Europie ponapoleońskiej narastało wrzenie: liberalno‑demokratyczne aspiracje nowego pokolenia zostały zahamowane przez konserwatywne porządki Restauracji oraz dysproporcje ekonomiczno‑prawne między pofeudalnymi Niemcami a Anglią i Francją, prężnie się rozwijającymi według kapitalistycznych porządków. Heglowska wizja państwa harmonijnie jednoczącego partykularne dążenia jednostek z interesem powszechnym, konserwująca de factode factode facto istniejące status quostatus quostatus quo, przestała odpowiadać rzeczywistości. Nowy „duch czasu” – nadciągająca Wiosna Ludów – domagał się nowej wizji. Z drugiej strony wewnątrz samej filozofii tlił się przez cały okres rozwoju idealizmuidealizmidealizmu niemieckiego opór wobec tendencji spekulatywnych, idealistycznych i właściwie metafizycznych, jakie w ramach tej formacji osiągnęły swoje apogeumapogeumapogeum. Kiedy warunki zewnętrzne zaczęły sprzyjać, opór ten ujawnił się z całą mocą, dając o sobie znać zarówno w łonie samej szkoły heglowskiej, jak i w wystąpieniach filozofów spoza tej formacji. Jego wyrazem, ogólnie rzecz biorąc, był protest przeciwko dominowaniu w myśleniu abstrakcji nad konkretem, spekulacji nad analizą danych empirycznychempiryzmempirycznych, logikilogikalogiki systemu nad dążeniem do rozwiązania życiowych problemów rzeczywistych ludzi.

Krytyki pod adresem idealistycznego i racjonalistycznego systemu Hegla zaczęły się też pojawiać – już po śmierci filozofa – poza granicami Niemiec. Niemniej zasadniczy cios zadany hegemonii niemieckiego idealizmu metafizycznegometafizykametafizycznego w filozofii pochodził od wewnątrz, ze środowiska uczniów Hegla. A wszystko zaczęło się od dyskusji nad marginalną – mogłoby się wydawać – z filozoficznego punktu widzenia kwestią teologiczną i historyczną. Otóż w latach 1835–1836 David Friedrich Strauss (1808–1874) opublikował dwutomowe dzieło Das Leben Jesu kritisch bearbeitet (Życie Jezusa opracowane krytycznie), w którym stawiał tezę o mitotwórczym i kulturowym, a nie boskim i eschatologicznym charakterze historycznej postaci Jezusa, co wywołało poruszenie wśród filozofów i teologów należących do zwolenników Hegla. W środowisku tym wywiązała się szeroka i ożywiona dyskusja nie tylko nad kwestiami interesującymi biblistów, lecz także nad relacjami między religią i filozofią, nad społecznym i emancypacyjnymemancypacjaemancypacyjnym znaczeniem religijnych dogmatówdogmatdogmatów. W jej wyniku w szkole heglowskiej powstał rozłam pomiędzy tzw. młodszymi uczniami Hegla, zwanymi później „lewicą heglowską”, a starszymi jego uczniami, zwanymi „prawicą heglowską”. Młodohegliści, wychodząc od krytyki przeświadczenia Hegla o możliwości pogodzenia chrześcijańskiego objawienia z rzetelnie uprawianą filozofią, zaczęli demonstrować coraz wyraźniejszy dystans do nauk mistrza. Starohegliści, przeciwnie, starali się zachować korpus jego nauk w stanie nienaruszonym i zgodnie z przejętą od niego metodologiąmetodologiametodologią rozwijali badania nad historią filozofii. Przeobrażenia, jakim poddane zostały niektóre wątki filozofii Hegla w trakcie dalszego rozwoju lewicy heglowskiej, doprowadziły ostatecznie do powstania filozofii, która radykalnie przeciwstawiła się heglowskiemu i, ogólniej, pokantowskiemu idealizmowi. Tą filozofią była filozofia Marksamarksizmfilozofia Marksa.

Słownik