Pisarz i „epickie ciężary”

Wielki to pan, romans – pisała na temat sztuki powieściowej w latach 70. XIX w. młoda Eliza Orzeszkowa, zachwycona nieograniczonymi, jej zdaniem, możliwościami gatunku. Powieść realistycznarealizmrealistyczna wydawała się jej nie tylko najlepszą formą opisywania rzeczywistości i relacjonowania zachodzących w niej przemian, ale także narzędziem przetwarzania świata, wpływania na rozwój poszczególnych społeczeństw i całej ludzkości.

R1bm3WwJOm0Wm1

Obraz przedstawia męski portret. Jest to dojrzały mężczyzna. Ma wysokie czoło. Głowę okalają mu półdługie, falowane włosy. Jego twarz jest okrągła. Ma bujny, ciemny zarost, ale wyłącznie pod brodą i pod dolną szczęką. Ubrany jest w ciemny surdut i jasną koszulę.

Wiek XIX można nazwać stuleciem powieści. Ważną formułę tego gatunku stworzył Stendhal, określając powieść jako zwierciadło przechadzające się po gościńcu – miała ona bowiem ukazywać całą różnorodność aktualnych zjawisk. Tomasz Mann, wybitny prozaik XX w., w swoich esejach poświęconych XIX‑wiecznej kulturze zwrócił uwagę, że wszyscy twórcy tamtego czasu dźwigali na sobie „epickie ciężary”. Pisanie wielotomowych powieści, często tworzonych na bieżąco do publikacji w prasie codziennej, a także cykli powieściowych, jak Komedia ludzka Honoriusza Balzaca, było metodycznym spełnianiem wziętego na siebie obowiązku. Wymagało również rzetelności w prezentowaniu świata przedstawionego, którego kreacja miała odzwierciedlać rzeczywistość tak, aby pomóc czytelnikowi zrozumieć współczesne mu stosunki społeczne.

W twórczości prozatorskiej doby pozytywizmu dominującym prądem literackim i ideowym był realizm. Powieść realistyczna, szczegółowo opisując określone środowiska, dążyła jednocześnie do przekazywania wiedzy o charakterze uniwersalnym. Przedstawiając poszczególnych bohaterów, powieściopisarze pragnęli jednocześnie, by w tych jednostkowych losach wyraźnie ujawniały się ogólne prawidłowości. Stąd ostateczna ocena opisywanych zdarzeń dokonywała się w powieści realistycznej z zewnętrznej perspektywy o uniwersalnym charakterze. Widać tę tendencję np. w Nad Niemnem Orzeszkowej, choćby w opisie żniw w zaścianku Bohatyrowiczów. Prace w polu pisarka przedstawia początkowo z punktu widzenia Justyny, dla której dzień żniw jest jednocześnie spotkaniem z egzotycznym i pociągającym swą odmiennością światem. Potem spojrzenie narratora przenosi się ponad prezentowaną rzeczywistość, stawiając czytelnika przed pytaniem nie tylko o sens trudu Bohatyrowiczów, ale także o wartość pracy ludzkiej.

Narrator i jego przywileje

Już w połowie XIX w. ukształtowały się pod piórem Balzaca i Dickensa podstawowe formy poetyki powieści realistycznej – opis i narracja. Wprowadzenie narratora wszechwiedzącego określiło kierunek rozwoju gatunku na długie dziesięciolecia. Dlaczego ta forma narracji, z dzisiejszego punktu widzenia ograniczająca możliwości prezentacji świata i jej wiarygodność, okazała się tak atrakcyjna dla ówczesnych autorów i czytelników? Po pierwsze – konstrukcja narratora wszechwiedzącego dawała możliwość opisu i oceny każdego zjawiska zgodnie ze stanem wiedzy o świecie. Po drugie – była podstawą spoistości powieściowego świata, nad przebiegiem zdarzeń czuwał bowiem „opowiadacz” wyposażony przez autora w pełnię władzy. To on, prezentując losy powieściowych bohaterów i ujawniając powiązania między nimi wynikające z wiedzy niedostępnej dla czytelnika, czuwał nad przebiegiem fabuły, zamykał wątki i wreszcie przemawiał w epiloguepilogepilogu.

Adresatowi narrator wszechwiedzący zapewniał dobrą orientację w gąszczu powieściowych fabuł. Nie zostawiał go samego wobec trudu wyciągania wniosków z opisanych w powieści historii. Do narratora należała więc opieka nad czytelnikiem, wyjaśnienie i osąd prezentowanych wydarzeń. Czy narrator objawiał swoją obecność wprost (w epilogach lub rozbudowanym komentarzu skierowanym do odbiorcy), czy też pośrednio (np. w postaci aforyzmówaforyzmaforyzmów), zawsze pozostawał ostateczną instancją w tekście. Autor powieści podkreślał też często swój związek z narratorem, niejako wzmacniając jego pozycję własnym autorytetem. Wszechwiedzący narrator umożliwiał ogląd wydarzeń z perspektywy uniwersalnej, skąd było widać plan ukryty w gąszczu sytuacji i wątków.

Przestrzeń „mówi”

Najważniejszym miejscem akcji powieści realistycznych XIX w. było miasto, opisywane jako całość złożona z różnych światów i zawierająca różne tajemnice. Chętnie wykorzystywano motyw przybycia bohatera do miasta, podkreślając opozycję między metropolią a prowincją. Prezentacja przestrzeni była ważnym sposobem osiągania efektu realności. Paryż Balzaca, Londyn Dickensa, Petersburg Dostojewskiego czy Warszawa Prusa to przestrzenie zbudowane ze starannie dobranych realiów, łatwo rozpoznawalnych dla ówczesnego czytelnika. Można traktować te powieści niemal jako rodzaj przewodników po XIX‑wiecznych metropoliach.

Przestrzeń w powieści realistycznej „mówi”, dostarcza istotnych informacji o bohaterach i całym świecie przedstawionym. Dlatego duże znaczenie ma opis miejsc i przedmiotów. Np. opisy mieszkań bohaterów Balzaca pozwalają nie tylko określić status społeczny tych postaci czy ich dochody. Pokazując otaczające człowieka przedmioty, pisarz odsłania jednocześnie świat jego emocji, prezentuje jego relacje z innymi. Pierwszy opis dworu w Korczynie z Nad Niemnem pełen jest sygnałów związanych z sytuacją historyczną polskiego ziemiaństwa na kresach w epoce postyczniowejpowstanie stycznioweepoce postyczniowej. Prezentacja pokoi pełnych starych, ciągle odnawianych mebli i spłowiałych, pocerowanych materii jest sugestywnym obrazem mozolnej walki o przetrwanie, jaką prowadzą mieszkańcy dworu. Z kolei opis pokoju Rzeckiego w Lalce pozwala wnioskować o takich cechach starego subiekta, jak sentymentalizm, tęsknota za przeszłością, przywiązanie do mitów młodości, melancholiamelancholiamelancholia i lęk przed współczesnym światem. Opisy przedmiotów w powieściach realistów dostarczają zatem ważnych wiadomości o bohaterach.

Słownik