Przeczytaj
Pisarz i „epickie ciężary”
Wielki to pan, romans
– pisała na temat sztuki powieściowej w latach 70. XIX w. młoda Eliza Orzeszkowa, zachwycona nieograniczonymi, jej zdaniem, możliwościami gatunku. Powieść realistycznarealistyczna wydawała się jej nie tylko najlepszą formą opisywania rzeczywistości i relacjonowania zachodzących w niej przemian, ale także narzędziem przetwarzania świata, wpływania na rozwój poszczególnych społeczeństw i całej ludzkości.
Wiek XIX można nazwać stuleciem powieści. Ważną formułę tego gatunku stworzył Stendhal, określając powieść jako zwierciadło przechadzające się po gościńcu – miała ona bowiem ukazywać całą różnorodność aktualnych zjawisk. Tomasz Mann, wybitny prozaik XX w., w swoich esejach poświęconych XIX‑wiecznej kulturze zwrócił uwagę, że wszyscy twórcy tamtego czasu dźwigali na sobie „epickie ciężary”. Pisanie wielotomowych powieści, często tworzonych na bieżąco do publikacji w prasie codziennej, a także cykli powieściowych, jak Komedia ludzka Honoriusza Balzaca, było metodycznym spełnianiem wziętego na siebie obowiązku. Wymagało również rzetelności w prezentowaniu świata przedstawionego, którego kreacja miała odzwierciedlać rzeczywistość tak, aby pomóc czytelnikowi zrozumieć współczesne mu stosunki społeczne.
W twórczości prozatorskiej doby pozytywizmu dominującym prądem literackim i ideowym był realizm. Powieść realistyczna, szczegółowo opisując określone środowiska, dążyła jednocześnie do przekazywania wiedzy o charakterze uniwersalnym. Przedstawiając poszczególnych bohaterów, powieściopisarze pragnęli jednocześnie, by w tych jednostkowych losach wyraźnie ujawniały się ogólne prawidłowości. Stąd ostateczna ocena opisywanych zdarzeń dokonywała się w powieści realistycznej z zewnętrznej perspektywy o uniwersalnym charakterze. Widać tę tendencję np. w Nad Niemnem Orzeszkowej, choćby w opisie żniw w zaścianku Bohatyrowiczów. Prace w polu pisarka przedstawia początkowo z punktu widzenia Justyny, dla której dzień żniw jest jednocześnie spotkaniem z egzotycznym i pociągającym swą odmiennością światem. Potem spojrzenie narratora przenosi się ponad prezentowaną rzeczywistość, stawiając czytelnika przed pytaniem nie tylko o sens trudu Bohatyrowiczów, ale także o wartość pracy ludzkiej.
Narrator i jego przywileje
Już w połowie XIX w. ukształtowały się pod piórem Balzaca i Dickensa podstawowe formy poetyki powieści realistycznej – opis i narracja. Wprowadzenie narratora wszechwiedzącego określiło kierunek rozwoju gatunku na długie dziesięciolecia. Dlaczego ta forma narracji, z dzisiejszego punktu widzenia ograniczająca możliwości prezentacji świata i jej wiarygodność, okazała się tak atrakcyjna dla ówczesnych autorów i czytelników? Po pierwsze – konstrukcja narratora wszechwiedzącego dawała możliwość opisu i oceny każdego zjawiska zgodnie ze stanem wiedzy o świecie. Po drugie – była podstawą spoistości powieściowego świata, nad przebiegiem zdarzeń czuwał bowiem „opowiadacz” wyposażony przez autora w pełnię władzy. To on, prezentując losy powieściowych bohaterów i ujawniając powiązania między nimi wynikające z wiedzy niedostępnej dla czytelnika, czuwał nad przebiegiem fabuły, zamykał wątki i wreszcie przemawiał w epiloguepilogu.
Adresatowi narrator wszechwiedzący zapewniał dobrą orientację w gąszczu powieściowych fabuł. Nie zostawiał go samego wobec trudu wyciągania wniosków z opisanych w powieści historii. Do narratora należała więc opieka nad czytelnikiem, wyjaśnienie i osąd prezentowanych wydarzeń. Czy narrator objawiał swoją obecność wprost (w epilogach lub rozbudowanym komentarzu skierowanym do odbiorcy), czy też pośrednio (np. w postaci aforyzmówaforyzmów), zawsze pozostawał ostateczną instancją w tekście. Autor powieści podkreślał też często swój związek z narratorem, niejako wzmacniając jego pozycję własnym autorytetem. Wszechwiedzący narrator umożliwiał ogląd wydarzeń z perspektywy uniwersalnej, skąd było widać plan ukryty w gąszczu sytuacji i wątków.
Przestrzeń „mówi”
Najważniejszym miejscem akcji powieści realistycznych XIX w. było miasto, opisywane jako całość złożona z różnych światów i zawierająca różne tajemnice. Chętnie wykorzystywano motyw przybycia bohatera do miasta, podkreślając opozycję między metropolią a prowincją. Prezentacja przestrzeni była ważnym sposobem osiągania efektu realności. Paryż Balzaca, Londyn Dickensa, Petersburg Dostojewskiego czy Warszawa Prusa to przestrzenie zbudowane ze starannie dobranych realiów, łatwo rozpoznawalnych dla ówczesnego czytelnika. Można traktować te powieści niemal jako rodzaj przewodników po XIX‑wiecznych metropoliach.
Przestrzeń w powieści realistycznej „mówi”, dostarcza istotnych informacji o bohaterach i całym świecie przedstawionym. Dlatego duże znaczenie ma opis miejsc i przedmiotów. Np. opisy mieszkań bohaterów Balzaca pozwalają nie tylko określić status społeczny tych postaci czy ich dochody. Pokazując otaczające człowieka przedmioty, pisarz odsłania jednocześnie świat jego emocji, prezentuje jego relacje z innymi. Pierwszy opis dworu w Korczynie z Nad Niemnem pełen jest sygnałów związanych z sytuacją historyczną polskiego ziemiaństwa na kresach w epoce postyczniowejepoce postyczniowej. Prezentacja pokoi pełnych starych, ciągle odnawianych mebli i spłowiałych, pocerowanych materii jest sugestywnym obrazem mozolnej walki o przetrwanie, jaką prowadzą mieszkańcy dworu. Z kolei opis pokoju Rzeckiego w Lalce pozwala wnioskować o takich cechach starego subiekta, jak sentymentalizm, tęsknota za przeszłością, przywiązanie do mitów młodości, melancholiamelancholia i lęk przed współczesnym światem. Opisy przedmiotów w powieściach realistów dostarczają zatem ważnych wiadomości o bohaterach.
Słownik
(gr. aphorismós) – zwięzłe sformułowanie ogólnej myśli moralnej, filozoficznej, psychologicznej, estetycznej, politycznej i innej, łączące odkrywczość spojrzenia z wyrazistością stylu; podstawą wypowiedzi aforystycznej są zwłaszcza antyteza i paradoks oraz chwyty słowne wykorzystujące np. wieloznaczność użytych wyrazów; aforyzm znany w literaturach orientalnych, po mistrzowsku był uprawiany przez moralistów francuskich XVII i XVIII w. (B. Pascal, N.S.R. Chamfort), pisarzy i filozofów niemieckich XIX w. (J.W. Goethe, F.W. Nietzsche), w Polsce m.in. przez A. Mickiewicza, współcześnie — S.J. Leca
(łac. < gr.) – lit. końcowa część utworu epickiego lub dram, np. informująca o dalszych losach bohaterów po skończeniu właściwej fabuły; w niektórych rodzajach staroż. dramatu końcowa wypowiedź skierowana do widowni, wyjaśniająca zamierzenia autora i sens przedstawienia
(łac. linearis) – przebiegający w sposób równomierny i ciągły; także: określony linią, wyrażony za pomocą linii
(gr.) – w medycynie głęboka depresja psychiczna; apatia, posępny nastrój, niechęć do życia; potocznie – smutek, przygnębienie
polski zryw niepodległościowy zwrócony przeciw Imperium Rosyjskiemu trwający w latach 1863–1864; było to największe polskie powstanie, zjednoczyło wszystkie klasy społeczne i zyskało poparcie opinii międzynarodowej
(fr. réalisme) – w literaturze prąd spopularyzowany w prozie II połowy XIX wieku, dążący do jak najwierniejszego odzwierciedlenia świata znanego czytelnikowi z codzienności; realiści opisywali wydarzenia, bohaterów i ich egzystencję w sposób reprezentatywny dla przedstawianej w utworze grupy społecznej