Kazimierz Wyka Rzecz wyobraźni

Stosunek do własnego warsztatu poetyckiego, szerzej biorąc – stosunek do słowa jako podstawowego składnika materii poetyckiej, stanowi w przemianach dorobku Tuwima jeden z podstawowych wyznaczników. Można by powiedzieć, że stosunek ten charakteryzuje każdego w ogóle poetę. U Tuwima przedstawia się on w sposób szczególny: Tuwim sprawy swojego warsztatu uogólnia i nadaje im sens dyskursywnydyskursdyskursywny, tak że przestają one dotyczyć jego jedynie, dotyczyć poczynają poezji w ogóle. Według nich także określa najczęściej swoje miejsce wśród otaczających go przemian i zjawisk. Zagadnienie to nie od razu pojawia się u Tuwima. W dwu pierwszych zbiorach poety, w Czyhaniu na Boga i Sokratesie tańczącym, kierunek rozwoju poety odczytać się daje przede wszystkim wedle ekspresjonistycznych manifestów ja lirycznego, zaplątanych w wielokierunkową dynamikę życia. Takich jak Poezja, Sokrates tańczący, W Warszawie, by tylko te utwory przykładowo wymienić. Sprawa własnego warsztatu i sprawa słowa rozpoczyna się w Czwartym tomie wierszy. Pełnej siły nabiera w Słowach we krwi, zainaugurowanych w kompozycji tomu nowym manifestem poetyckim Słowo i ciało, będącym unieważnieniem manifestu Poezja z Czyhania na Boga. Rozprzestrzenia się odtąd i rozrasta. Miejsce węzłowe stanowi Rzecz czarnoleska. W całym tym okresie, obejmującym podstawową część dorobku poety, jego stosunek ideologiczny do rzeczywistości wymierzać można na przemianach stosunku do słowa i do własnego warsztatu. Stosunek ten nie układał się nigdy u Tuwima we wzór prosty i jednolity.

1 Źródło: Kazimierz Wyka, Rzecz wyobraźni, Warszawa 1977, s. 54.

Poezja

Powstał w duszy mej wprost szaleńczy plan,
Plan, który można przyrównać herezji:
Niech się dzisiaj dowie wszelki stan,
Co ja właściwie sądzę... o poezji.

Jakie w tej sprawie „przekonania” mam,
Jak brzmią zasady tej mojej „teorii”,
Niech słucha mędrzec i niech słucha cham
Teoretycznej mej fantasmagorii!

Będą te słowa jak taneczny krok!
Będą - jak złota do Stolicy droga!
- Poezja - jest to, proszę panów, skok,
Skok barbarzyńcy, który poczuł Boga!

(…)

Nie stracił czaru romantyczny smęt
Róż i słowików, rusałek i goplan.
Lecz coraz szybciej warczy życia pęd:
Tam, gdzie jest księżyc, jest i aeroplan!

Nie stracił mocy Achilles i Piast,
I chwalon będzie każdy, kto bohater!
Lecz już z czeluści elektrycznych miast
Tłum wielki bucha, jak lawa przez krater!

2 Źródło: Poezja, [w:] Julian Tuwim, Czyhanie na Boga, 1918.

Poezja polska 1914-1939. Antologia

Ze wszystkich poetów Skamandra Tuwim jest bezwzględnie najbliższy programowi »nowej sztuki«, którego elementy stara się przechwycić, ale przed którego konsekwentną realizacją powstrzymuje go intuicyjne poczucie związku z poetycką tradycją. (…) Ta tradycja – to zarówno liryka Młodej Polski, której czołowego przedstawiciela, Staffa, samorzutnie ogłasza za swojego patrona, jak również rozczytanie w symbolistachsymbolizmsymbolistach rosyjskich (...). Elementem rewolucjonizującym jest natomiast zarówno chłonna postawa wobec propozycji współczesności, jak i intencja odegrania roli burzyciela starych form, której atrakcyjny wzorzec trafnie odnajduje Tuwim w tłumaczonej w tym czasie poezji RimbaudaRimbaudRimbauda. (…) Od młodych futurystów różni Tuwima żarliwa powaga i ekstatycznośćekstatycznośćekstatyczność, z jaką usiłuje on traktować rozbijanie starych kanonów słownictwa i wyobraźni. Jeżeli elementy nowoczesności – tłum, miasto, ulica – pojawiają się w jego wierszach, to nie w charakterze programowych rekwizytów, świadomie prowokujących wyobraźnię, ale jako wyraz z góry powziętego przeświadczenia o konieczności ich zharmonizowania z rekwizytami poezji tradycyjnej.

6 Źródło: Poezja polska 1914-1939. Antologia, oprac. R. Matuszewski, S. Pollak, Warszawa 1984, s. 14–15.

Kazimierz Wyka Rzecz wyobraźni

Rzecz czarnoleska, takie jest imię tradycji u Tuwima. Podjął on w tym imieniu echo poezji Norwidowskiej, powtórzył słowa tragicznego samotnika, zaklęcie do pierwszych i najczystszych źródeł poezji narodowej zwrócone: »Czarnoleskiej ja rzeczy chcę — ta serce uleczy! I zagrałem… i jeszcze mi smutniej«. Wychodząc z tej inkantacjiinkantacjainkantacji, której sens dla romantyka nie oznaczał jeszcze wielkiej tradycji w jej całej pełni, w całej doniosłości, wychodząc z tej lapidarnejlapidarnylapidarnej inkantacji – Tuwim tę pełnię i doniosłość nazwał tak ostatecznie i klarownie, jak sprawę ojczyzny‑polszczyzny. Odjął rzeczy czarnoleskiej szlachecki i sielankowy sens, przydał patetyczne echo tego, co ponad przemianami i biegiem stuleci trwa w kulturze narodu:

Kiedyż mnie cwałem, rumaku skoczny,

Do Czarnolasu poniesiesz?

(Koń)

1 Źródło: Kazimierz Wyka, Rzecz wyobraźni, Warszawa 1977, s. 54.

Kazimierz Wyka Rzecz wyobraźni

RrXzNRm3bM3aJ1

Obraz przedstawia ludzi zgromadzonych na ganku dworku. Na środku stoi mężczyzna w czerwonym stroju z czarnym płaszczem. Ma krótkie włosy z zakolami i gęstą brodę z wąsami. Ma uniesioną lewą rękę, w prawej trzyma plik kartek. Po lewej na krześle siedzi duchowny z otwartą książką. Za nim stoi mężczyzna i chłopiec. Po prawej przy stole siedzi kobieta w brązowo‑błękitnej sukni z dwójką dzieci. Wokół są jeszcze inne dzieci i dorosłe postaci. Po lewej stronie stoi grube drzewo.

Metaforę interpretacyjną rzecz czarnoleska przekazał Tuwimowi Cyprian Norwid. Wydobywano stąd wnioski, że uczestnictwo Norwida w zespole tradycji narodowych podjętych przez Tuwima nie ustępuje w tomie noszącym taki tytuł uczestnictwu Kochanowskiego. Pogląd ten należy zakwestionować. Rozporządzamy dostateczną liczbą argumentów, zarówno zaczerpniętych z dalszego rozwoju Tuwima, jak z innych kontaktów Norwida z obecną poezją polską, by móc to uczynić. (…) U romantyków, a także u Norwida, kult Kochanowskiego oznaczał jednocześnie bezpośrednią inspirację artystyczną i wersyfikacyjną Jana z Czarnolasu. Cytat poetycki, inkrustacjainkrustacjainkrustacja obrazowa, podjęcie motywu Kochanowskiego jest zjawiskiem nierzadkim u Norwida. Rzecz czarnoleska brzmiała u niego rymem bezpośredniego wzoru. U Tuwima rzecz czarnoleska nie brzmi takim rymem. Staje się jedynie symbolem ogólnym poetyckiej jasności, klarowności, społecznej dostępności poezji. Symbol ten narodził się wprawdzie z poezji Kochanowskiego, z jej roli w przemianach tradycji narodowej, trafnie nazwanej przez Norwida, ale nie prowadzi do Kochanowskiego bezpośrednio. Nawet przy najbardziej uważnej lekturze Rzeczy czarnoleskiej na palcach jednej ręki dają się wskazać frazy, elementy rytmu czy delikatnie archaizowanegoarchaicznyarchaizowanego słownictwa, w jakich brzmi niewątpliwie echo Kochanowskiego. (…) Rzecz czarnoleska to nie wezwanie do naśladownictwa, lecz wzór dla współczesności w jej nowoczesnej, żywej, poetyckiej materii.
 I dlatego nie klasycyzmklasycyzmklasycyzm, lecz humanizmhumanizmhumanizm tworzy kręgosłup tomu przełomowego dla pojmowania przez poetę zadań jego warsztatu i zadań słowa poetyckiego w ogóle. Nowe, nie znane dotąd twórcy elementy materii poetyckiej, jeżeli nawet dają się wywieść z polskiej tradycji poetyckiej, nie pochodzą bezpośrednio od Kochanowskiego ani też Norwida. Obydwa te nazwiska to coś jak drogowskazy na cele ogólne i kierunki świata nastawione, a nie drogi same, które w tych kierunkach biegną.

1 Źródło: Kazimierz Wyka, Rzecz wyobraźni, Warszawa 1977, s. 54.