Antyczne korzenie toposu theatrum mundi

Genezy toposu theatrum munditheatrum munditheatrum mundi (świata‑teatru) należy szukać w antyku, w dziełach greckiego filozofa Platona (ok. 424 – ok. 348 r. p.n.e.). W dialogu politycznym Prawa przedstawia ideę świata‑teatru i ludzi‑marionetek wykonanych przez bogów dla własnej zabawy:

Topos ten odnaleźć można również w twórczości rzymskiego poety Horacego (65–8 r. p.n.e.). W jednej z satyr twórca zamieścił wypowiedź niewolnika kierowaną do pana. Udowadnia w niej, że także ci, którzy formalnie są wolni, muszą odgrywać role narzucane przez los lub społeczne konwenanse:

Topos świata‑teatru w kulturze nowożytnej

RYj70aCOlQbxw1

Średniowieczna rycina przedstawia pałacową salę. Po jej lewej stronie ukazany jest siedzący na dużym, drewnianym tronie mężczyzna w długich, drapowanych szatach. Przed mężczyzną stoi grupa mężczyzn w dworskich strojach.

W średniowieczu nie porzucono idei teatru świata i człowieka‑aktora. Twórczo rozwinął ją np. Jan z Salisbury (ok. 1115 – ok. 1180), angielski filozof i biskup francuskiego miasta Chartres. Jego najważniejsze dzieło to Policraticus, traktat dotyczący Kościoła. Krytykując w nim życie dworskie, autor sformułował powiedzenie: Totus mundus agit histrionemTotus mundus agit histrionemTotus mundus agit histrionem (łac. „cały świat gra jakąś grę”). Satyryczny wydźwięk nadał toposowi również jeden z najbardziej cenionych humanistów europejskich, Erazm z Rotterdamu (ok. 1466–1536). Niderlandzki uczony napisał m.in. utwór satyryczny Pochwała głupoty. Udowadniał w nim, że wszyscy ludzie grają w teatrze obejmującym cały świat i każdemu, niezależnie od pozycji społecznej i wykształcenia, przydzielono tę samą rolę – błazna:

Świat‑teatr jako motyw renesansowy

Na znaczenie, jakie nadawano toposowi świata‑teatru w okresie baroku, duży wpływ miała twórczość Williama Szekspira. Angielski dramaturg chętnie wykorzystywał motyw „teatru w teatrze”, a w kilku dziełach odwołał się do porównania życia z graniem w teatrze. Nie przypadkiem nad wejściem do założonego przez Szekspira teatru The Globe znalazł się napis będący cytatem z Policraticusa Jana z Salisbury: Totus mundus agit histrionem.

Motyw theatrum mundi pojawia się m.in. w Makbecie, w gorzkich słowach tytułowego bohatera, który czuje, że schodzi już ze sceny życia:

Podobną wymowę ma fraszka Jana Kochanowskiego O żywocie ludzkim, zapowiadająca już atmosferę epoki baroku w wyrażonym tu niepokoju towarzyszącemu motywowi vanitas vanitatumvanitas vanitatumvanitas vanitatum:

Topos theatrum mundi w baroku

R1bb6MDiFfODi1

Obraz przedstawia postać dojrzałego mężczyzny. Jest on ubrany w złoty strój przypominający swoim kolorem słońce. Na brzuchu ma wyhaftowany kształt słońca z promieniami. Na głowie diadem mający kształt promieni słonecznych.

W epoce baroku topos theatrum mundi cieszył się dużą popularnością i był chętnie wykorzystywany przez twórców, filozofów i teologów. Można wskazać dwa główne źródła tej popularności. Pierwszym z nich było zmniejszenie zaufania do nauki. Humanistyczne przekonanie o potędze wiedzy i badań zostało zastąpione świadomością, że zmysły dostarczają rozumowi fałszywych danych, co zaowocowało wizją świata jako iluzji. Równocześnie w XVII‑wiecznej Europie powszechna stała się teatralizacja życia wyrażająca się w wystawnych ucztach, organizowaniu wielkich plenerowych spektakli, spektakularnych widowisk uświetniających np. wjazd władcy do danego miasta, wreszcie – w rozbudowanych obrzędach weselnych lub pogrzebowych.

Nie można nie zauważyć związku popularności toposu theatrum mundi z motywem wanitatywnymvanitas vanitatumwanitatywnym. Krótkość, ulotność przedstawień przywodziła na myśl znikomość ludzkiej kondycji i nieuchronność przemijania. Zbigniew Morsztyn w Trenach żałosnych Apollina z Muzami porównał ludzkie życie do komedii, której reżyserem jest Bóg:

RqtbAbWWfJFHc

Obraz przedstawia wnętrze dużej sali teatralnej. Ukazana jest główna widownia, ułożone piętrowo balkony oraz scena. Teatr zapełniony jest ludźmi.

Słownik