Przeczytaj
Zarzewie buntu
W związku z trudną sytuacją gospodarczą kraju 12 grudnia 1970 r. władze PRL podjęły decyzję o podwyżce cen artykułów żywnościowych i węgla. Na przykład mięso podrożało o ok. 18 proc., dżemy i marmolady o 37 proc., a kawa zbożowa aż o 92 proc. Władza spodziewała się, że Polacy podniosą sprzeciw, dlatego minister spraw wewnętrznych gen. Kazimierz Świtała wydał zarządzenie „w sprawie zapewnienia porządku i bezpieczeństwa publicznego”, a Centralny Sztab MSW opracował strategię na wypadek zamieszek, którą nazwał „Jesień‑70”. Jednocześnie, aby zminimalizować ryzyko wystąpienia protestów, Sejm uchwalił obniżki na wybrane artykuły przemysłowe i elektroniczne. Zabieg ten nie przyniósł jednak zamierzonego skutku. Zbliżały się święta Bożego Narodzenia i wzrost cen musiał się spotkać z niezadowoleniem Polaków. Dwa dni po jego ogłoszeniu, 14 grudnia 1970 r., robotnicy w Stoczni Gdańskiej zorganizowali protest, żądając wycofania podwyżek lub wprowadzenia dodatków do wynagrodzeń, które by je zrekompensowały.
Kierownictwo stoczni nie mogło spełnić oczekiwań robotników, toteż udali się oni pod Komitet Wojewódzki PZPR. Późnym popołudniem zorganizowali pochód, do którego przyłączyli się inni mieszkańcy. Doszło wtedy do poważnych starć między protestującymi a służbami mundurowymi. Milicja aresztowała pierwsze osoby. Następnego dnia stoczniowcy zażądali ich uwolnienia, jednak demonstracja przed Komendą Miejską MO zakończyła się kolejnymi walkami z milicją i wojskiem. Grupa manifestantów podpaliła KW PZPR, śmierć poniosło sześć osób, kilkaset zostało rannych (jeszcze przed południem Władysław Gomułka podjął decyzję o zezwoleniu na użycie broni wobec manifestantów). W tym dniu do protestu dołączyli pracownicy stoczni w Gdyni, również żądając rekompensat dla najmniej zarabiających i wycofania podwyżek. Do tego robotnicy poruszyli kwestie społeczno-polityczne, takie jak sprawiedliwy system wynagrodzeń czy wolność prasy i religii.
Jak myślisz, jakie emocje towarzyszą osobom widocznym na zdjęciu?
Pacyfikacja Wybrzeża
16 grudnia 1970 r. stoczniowcy gdańscy ogłosili strajk okupacyjny, który zakończył się po kilkunastu godzinach − późnym wieczorem sytuacja wróciła do normy. Inaczej było w Gdyni. W nocy z 15 na 16 grudnia członkowie tamtejszego Komitetu Strajkowego trafili do aresztu, co doprowadziło do eskalacji napięcia. Na ulicach doszło do zamieszek. Wieczorem pojawiły się dwa komunikaty. Około godz. 19:30 kierownictwo Stoczni im. Komuny Paryskiej ogłosiło zawieszenie pracy w zakładzie, natomiast około półtorej godziny później wicepremier Stanisław Kociołek zaapelował do stoczniowców o powrót do pracy. Następnego dnia, 17 grudnia, na polecenie wicemarszałka Sejmu, najbliższego współpracownika W. Gomułki Zenona Kliszki, do stoczni wjechało wojsko, a pociągi przestały się zatrzymywać na przystoczniowej stacji. Ludzie, którzy zastosowali się do apelu wicepremiera i przyszli do pracy, zostali ostrzelani przez wojsko. Zmasakrowano bezbronny tłum. Wśród 18 zabitych znalazł się 18‑letni Zbigniew Godlewski. Demonstranci złożyli jego ciało na drzwiach i ponieśli je w pochodzie do centrum miasta.
Oto fragment popularnej ballady odnoszącej się do tych wydarzeń:
Huczą petardy, ścielą się gazy, / Na robotników sypią się razy, / Padają dzieci, starcy, kobiety. / Janek Wiśniewski padł*.
W jakim celu autor nazwał Godlewskiego Jankiem Wiśniewskim?
Kiedy w Gdyni demonstracje osiągały punkt kulminacyjny, w Stoczni Szczecińskiej im. Adolfa Warskiego rozpoczęły się wiece przeciwko podwyżce. Chociaż milicja zareagowała natychmiast, do protestu dołączyli pracownicy innych przedsiębiorstw. Około godziny 14:00 tłum skierował się pod KW PZPRKW PZPR. Liczba manifestantów urosła do ok. 15 tys., jednak żaden polityk do nich nie wyszedł. Brak odzewu ze strony władz wzmógł gniew robotników i popchnął ich do podpalenia Komitetu. Przed budynkiem wywiązały się walki z policją. Tego dnia na ulicach Szczecina życie straciło 13 osób, a setki odniosło rany. Wieczorem premier Józef Cyrankiewicz wygłosił przemówienie za pośrednictwem telewizji, w którym z jednej strony zapewniał, że wszystko jest pod kontrolą, a z drugiej obwiniał robotników i ostrzegał przed anarchią.
Opisz atmosferę panującą na ulicach Szczecina 17 grudnia 1970 r.
W piątek 18 grudnia stoczniowcy ze Szczecina ogłosili strajk okupacyjny. Wieczorem zaś zaczął funkcjonować Ogólnomiejski Komitet Strajkowy, w skład którego weszli przedstawiciele różnych zakładów pracy. Kolejnego dnia delegacja strajkujących robotników przedstawiła lokalnym władzom 21 postulatów, m.in. cofnięcie podwyżki, wzrost wynagrodzeń, utworzenie wolnych związków zawodowych. W niedzielę 20 grudnia władze nieoczekiwanie ogłosiły sukces negocjacji pomiędzy przedstawicielami Komitetu Strajkowego a kierownictwem zakładów i reprezentantami KW PZPR. Opinia publiczna dowiedziała się, że strajk został zakończony, a informacje dotyczące realizacji postulatów zostaną podane do publicznej wiadomości w późniejszym czasie. Jako że władza nie skonsultowała się wcześniej z robotnikami, stoczniowcy podjęli decyzję o kontynuacji strajku. Determinacji wystarczyło im jeszcze na dwa dni − do 22 grudnia 1970 r.
Odejście Gomułki
Skala represji stosowanych wobec robotników na Wybrzeżu była tak duża, że rządzący od początku szukali usprawiedliwienia dla użycia siły, manipulując przy tym faktami. Najpierw w mediach winą obarczyli robotników, nazywając ich chuliganami, którzy zakłócają porządek. Później personalną odpowiedzialność poniósł I sekretarz KC PZPRI sekretarz KC PZPR Władysław Gomułka. Częściowo wynikało to z rozmiarów protestów i powszechnego niezadowolenia społecznego wywołanego wzrostem cen − strajki odbyły się również w innych miastach, m.in. w Krakowie, Wrocławiu, Wałbrzychu. Innym powodem była wewnątrzpartyjna rywalizacja o władzę. Ponadto dużą rolę odegrał nacisk ze strony ZSRS, który zażądał „politycznego rozwiązania” kryzysu. 20 grudnia 1970 r. schorowany Gomułka ustąpił pod presją, a jego miejsce zajął dotychczasowy I sekretarz KW PZPR na Śląsku Edward Gierek. Ze stanowiskami pożegnali się także najbliżsi współpracownicy Gomułki z Biura PolitycznegoBiura Politycznego: Bolesław Jaszczuk, Zenon Kliszko, Ryszard Strzelecki i Marian Spychalski. Zastąpili ich stronnicy Gierka: Edward Babiuch, Piotr Jaroszewicz, Wojciech Jaruzelski, Jan Szydlak. 23 grudnia 1970 r. Piotr Jaroszewicz został nowym premierem, natomiast sprawujący dotąd tę funkcję Józef Cyrankiewicz objął stanowisko przewodniczącego Rady Państwa.
Informacja o tym, że Edward Gierek został I sekretarzem KC PZPR, ukazała się na pierwszej stronie gazety. Jak myślisz, dlaczego?
Zapowiedź nowej ery
Po tym, jak I sekretarzem KC PZPR został Edward Gierek, w prasie i innych przekazach nadzorowanych przez rząd zmieniła się narracja na temat strajków. Zamiast budzących niepokój komunikatów o wybrykach chuliganów i działaniach wrogów narodu pojawiły się apele o zachowanie spokoju. Zmiany w kierownictwie partii komunistycznej Polacy przyjęli z umiarkowanym zadowoleniem. W końcu odszedł znienawidzony Gomułka, a Gierek obiecywał dynamiczny rozwój kraju. Mieszkańcy Wybrzeża teoretycznie mogli mieć satysfakcję, że ich wystąpienia doprowadziły do zmian na najwyższych szczeblach władzy, jednak przeważało przygnębienie z powodu śmiertelnych ofiar protestów. Końcówka roku minęła pod znakiem żałoby. Według oficjalnych danych łącznie zginęło 45 osób: w Gdańsku – 10, Gdyni – 18, Elblągu – 1, Szczecinie – 16. Do tego nie udało się doprowadzić do wycofania decyzji o podwyżce, spełnienia postulatów płacowych, uzyskać zgody na utworzenie wolnych związków zawodowych czy pociągnąć do odpowiedzialności winnych masakrom robotników. Grudniowa podwyżka została cofnięta dopiero w marcu następnego roku, po kolejnej fali protestów.
Wykaż, że wydarzenia grudniowe z 1970 r. wpłynęły na przebieg pochodów pierwszomajowych w 1971.
Słownik
Biuro Polityczne Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, inaczej „Politbiuro”; obok Sekretariatu KC PZPR główny organ kierowniczy partii; w jego skład wchodziło od 9 do 15 członków posiadających pełne prawo głosu oraz kilku zastępców członka Biura Politycznego nieposiadających prawa głosu; w Politbiurze zapadały kluczowe decyzje polityczne, a jego członkowie kierowali ministerstwami i resortami
osoba stojąca na czele kierownictwa Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej; w rzeczywistości najważniejsza osoba w PRL
Komitet Centralny Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej; organ kierowniczy PZPR w latach 1948–1990; najwyższa władza PZPR między zjazdami, kierująca całokształtem działań partii, a w praktyce sprawująca również faktyczne rządy w kraju; KC podlegały Komitety Wojewódzkie PZPR
Komitet Wojewódzki Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej; funkcjonował w każdym województwie; podlegał KC PZPR i sprawował nadzór nad komitetami powiatowymi, miejskimi, zakładowymi, miejsko‑gminnymi i gminnymi PZPR
Milicja Obywatelska, służby mundurowe PRL odpowiadające dzisiejszej policji; w 1990 r. zastąpiła ją Policja
Słowa kluczowe
Grudzień 1970, strajki na Wybrzeżu, masakra na Wybrzeżu, Władysław Gomułka, Edward Gierek, kryzysy w PRL, Polska w latach 1957–1981, komunizm w Polsce
Bibliografia
P. Brzeziński, R. Chrzanowski, A. Nadarzyńska‑Pieszczewiat, Zbrodnia bez kary. Grudzień 1970 w Gdyni. Przebieg wydarzeń, represje, walka o prawdę, Gdynia 2020.
J. Eisler, Grudzień 1970. Geneza, przebieg, konsekwencje, Warszawa 2012.
J. Eisler, I. Greczanik‑Filipp, W. Kwiatkowska, J. Marszalec, To nie na darmo… Grudzień ’70 w Gdańsku i Gdyni, Pelplin 2006.
M. Machałek, P. Miedziński, Zbuntowane miasto. Szczeciński Grudzień ’70 – Styczeń ’71, Szczecin 2007.